Πριν μπω στο κυρίως θέμα που είναι οι «αναστηλώσεις των μνημείων της Ακρόπολης από το 1834 μέχρι το 2008», θα αναφερθώ εν συντομία στην ιστορία του Βράχου της Ακρόπολης και στα πιο σημαντικά γεγονότα που έχουν συμβεί στον χώρο αυτό δια μέσου των αιώνων.
Θα παραλείψω το κεφάλαιο που έχει σχέση με τον ‘Ελγιν, την αρπαγή των γλυπτών και τις περιπέτειες τους στο Βρετανικό Μουσείο γιατί για όλα αυτά έχω αναφερθεί σε προηγούμενες ομιλίες μου όπου πολλοί από εσάς ήταν παρόντες. Στο τέλος όμως της ομιλίας μου πολύ ευχαρίστως θα δεχτώ ερωτήσεις για το θέμα αυτό για το οποίο σας έχω μοιράσει και αρκετές φωτοτυπίες από κείμενα μου δημοσιευμένα στον ελληνικό και ξένο Τύπο από όπου μέσα σε λίγες σελίδες μπορείτε να έχετε μια αρκετά καλή πληροφόρηση.
Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικές πήγες και τα αρχαιολογικά ευρήματα που υπάρχουν ο Βράχος τις Ακρόπολης άρχισε να κατοικείται το 4000 με 3500 π.Χ. Όπως παρατηρούμε στην μακέτα του Μανόλη Κορρέ οι άνθρωποι της εποχής εκείνης κατοικούσαν σε πήλινες καλύβες. Καθώς περνούσαν τα χρόνια και οι αιώνες και φθάνουμε στο 1500 π.Χ. στην κορυφή του Βράχου παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού με αποτέλεσμα να επεκταθεί ο οικισμός στις πλαγιές τις Ακρόπολης όπου υπήρχαν και άφθονες σπηλιές. Την εποχή εκείνη οικοδομείται και το πρώτο κτήριο στην Ακρόπολη για την κατοικία του άρχοντα. Το κτήριο αυτό τον 7° αιώνα π.Χ. μετατρέπεται σε ναό για την λατρεία της Αθηνάς. Είναι ο Αρχαίος Ναός ή Αρχαίος Νεώς ο οποίος μετά από πολλές τροποποιήσεις και αφού εμπλουτίστηκε με περίτεχνα αρχιτεκτονικά στοιχεία έλαβε την τελική του μορφή το 525π.Χ. Ο Ναός αυτός καταστράφηκε από τους Πέρσες το 480 π.Χ. και τα θεμέλια του σώζονται μέχρι σήμερα μπροστά από το Πρόπυλο των Καρυάτιδων του Ερεχθείου. Στην θέση του σημερινού Παρθενώνα υπάρχουν ευρήματα από τρεις αρχαιότερους ναούς. Ο πρώτος Παρθενώνας γνωστός ως ο Πρωταρχικός Παρθενώνας κτίσθηκε το 600 π.Χ. περίπου και διατηρήθηκε 80 χρόνια. Γύρω στο 500 π. Χ., την εποχή του Κλεισθένη, κατασκευάσθηκε στον ίδιο χώρο ένα τεράστιο συμπαγές βάθρο με σκοπό να ανεγερθεί εκεί ένας νέος κολοσσιαίος ναός. Τμήματα αυτού του βάθρου είναι ορατά και σήμερα, σε κάποια σημεία δε εξέχουν κατά πολύ από τα θεμέλια του Παρθενώνα. Οι εργασίες όμως αυτού του κολοσσιαίου κτίσματος διακόπηκαν πολύ νωρίς γιατί άρχισε να εμφανίζεται ο Περσικός κίνδυνος. Λίγα χρόνια μετά την μάχη του Μαραθώνα οι Αθηναίοι θέλοντας να δείξουν την ευγνωμοσύνη τους στην προστάτιδα της πόλης την θεά Αθηνά, άρχισαν να χτίζουν ένα καινούριο ναό στην ίδια θέση χρησιμοποιώντας ένα μεγάλο τμήμα του βάθρου που αναφερθήκαμε προηγουμένως. Στον καινούργιο ναό που είναι και αυτός δωρικού ρυθμού, χρησιμοποιείται για πρώτη φορά μάρμαρο από την Πεντέλη. Για πολλούς μελετητές και ιστορικούς αυτός είναι ο 3ος Παρθενώνας, ή όπως συχνά αναφέρεται ως Προπαρθενώνας. Και αυτός όμως ο ναός όπως και ο προηγούμενος δεν ολοκληρώθηκε ποτέ γιατί κατά την οικοδόμηση του καταστράφηκε από τους πέρσες το 480π.Χ. μαζί με τον Αρχαίο Νεώ.
Τριάντα χρόνια περίπου μετά την καταστροφή του Προπαρθενώνα επάνω στα ίδια θεμέλια άρχισε να κτίζεται ο 4ος Παρθενώνας του Περικλή. Με αρχιτέκτονες τον Ικτίνο και τον Καλλικράτη και με τον γλύπτη Φειδία που ήταν ο καλλιτεχνικός σύμβουλος του Περικλή άρχισαν οι οικοδομικές εργασίες το 447 π.Χ. και αποπερατώθηκαν σε εννέα μόλις χρόνια. Άλλα έξι χρόνια χρειάστηκαν για να ολοκληρωθεί ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα όπου εργάστηκαν περίπου πενήντα Έλληνες γλύπτες, κάτω από την φωτεινή καθοδήγηση του Φειδία. Το έργο τους έγινε αντικείμενο μελέτης από μελετητές και ιστορικούς σε όλες τις εποχές και αποτέλεσε ένα μεγάλο σχολείο για τους καλλιτέχνες όλου του κόσμου. Όλοι οι μελετητές, ερευνητές, ιστορικοί, τεχνικοί που ασχολήθηκαν με την μελέτη του μνημείου εκφράστηκαν με θαυμασμό που σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα και με τα πρωτόγονα μέσα της εποχής εκείνης κτίστηκε αυτός ο ναός με την ανυπέρβλητη ομορφιά, τις φανταστικές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες, την κατασκευαστική ακρίβεια και την απόλυτη εφαρμογή μεταξύ των αρχιτεκτονικών μελών. Ο Παρθενώνας θεωρείται το τελειότερο επίτευγμα ανθρώπινης δημιουργίας όπου με απόλυτη αρμονία συνεργάστηκαν η φύση και ο άνθρωπος. Είναι ένα έργο συλλογικό, όπου υπήρξαν μικροί και μεγάλοι δημιουργοί σε μία ευτυχή συγκυρία που όλοι από τον Φειδία μέχρι και τον τελευταίο λατόμο και μεταφορέα μαρμάρων έδωσαν τον καλύτερο τους εαυτό για να επιτευχθεί αυτό το αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό θαύμα.
Την περίοδο 438 – 432 π.Χ. που φιλοτεχνούνταν τα γλυπτά της ζωφόρου, οι μετώπες και τα αγάλματα του Παρθενώνα, την ίδια εποχή κτίζονταν και το συγκρότημα των Προπυλαίων, οι εργασίες του οποίου διακόπηκαν το 432π.Χ. πριν αποπερατωθεί τελείως το κτίριο, εξαιτίας του Πελοποννησιακού πολέμου. Μόλις περάσει κάποιος τα Προπύλαια και αντικρίσει τον Παρθενώνα, που δεσπόζει στον χώρο της Ακρόπολης, δεν μπορεί να μην στρέψει το βλέμμα του αριστερά όπου θα αντικρίσει το Ερέχθειο. Ένα ιδιόμορφο κτίριο με ποικίλες αρχιτεκτονικές παραλλαγές. Ένα πραγματικό κομψοτέχνημα με τέσσερις διαφορετικές όψεις πλούσια διακοσμημένες. Ένα πανέμορφο ιωνικό κτίριο που η μορφή του δεν συγγενεύει με κανένα άλλο κτίριο της αρχαιότητας. Με αρχιτέκτονα τον Μνησικλή άρχισε να κτίζεται το 421 π.Χ., λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Περικλή. Το Ερεχθείο είναι παγκοσμίως γνωστό για της 6 περίφημες Καρυάτιδες, τις έξι κόρες των Αθηνών που από το 1803 μ.Χ. παρέμειναν πέντε, διότι η μία υπέπεσε στις αρπακτικές ορέξεις του λόρδου Έλγιν και σήμερα εκτίθεται στο Βρετανικό μουσείο για να εκθέτει ανεπανόρθωτα τους Άγγλους που αρνούνται ακόμα να την επιστρέψουν.
Την περίοδο της ειρήνης του Πελοποννησιακού πολέμου το 421-415π.Χ. κτίστηκε ο ναός της Απτέρου Νίκης με αρχιτέκτονα τον Καλλικράτη. Έχει χαρακτηριστεί ως το στολίδι της δυτικής όψης του βράχου της Ακρόπολης και αυτό φυσικά δεν πέρασε απαρατήρητο από τον Έλγιν, ο οποίος θέλοντας να έχει και από αυτό το μνημείο ένα δείγμα για την βίλα του στην Σκοτία, άρπαξε 4 πλάκες από την ζωφόρο του ναού. Δυστυχώς αυτά τα υπέροχα μνημεία της Ακρόπολης που λάμπρυναν τον παγκόσμιο πολιτισμό, υπέστησαν ανεπανόρθωτες καταστροφές σε διάφορες εποχές και από διάφορες αιτίες. Όσον αφορά τον Παρθενώνα σύμφωνα με μια περιγραφή του Θουκυδίδη και με νεότερες παρατηρήσεις και μελέτες, οι πρώτες ζημιές προήλθαν από έναν σφοδρότατο σεισμό το 426 π.Χ., λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Περικλή.
Κατά τα τέλη του 4ου αιώνα καθώς η οικονομική παρακμή του Αθηναϊκού κράτους είχε σαν επακόλουθο την ηθική κατάπτωση, συνέβησαν γεγονότα ασυμβίβαστα με το αρχικό νόημα του Παρθενώνα και το ήθος των δημιουργών. Το 304 π.Χ. οι Αθηναίοι ξεπερνώντας κάθε όριο κολακείας προς τον Δημήτριο Πολιορκητή που έδιωξε τον τύραννο Φαληρέα, του προσέφεραν σαν κατοικία το δυτικό διαμέρισμα του Μνημείου, όπου ο “υψηλός φιλοξενούμενος” της θεάς Αθηνάς δέχονταν εντός του ναού διαβόητες πόρνες, και όπως έχει καταγραφεί «διέφθειρε παίδας ελευθέρους και γυναίκας αστάς». Λίγα χρόνια αργότερα το 295 π. Χ . ο τύραννος Λαχάρης, που είχε αναλάβει και πάλι την εξουσία της Αθήνας αφαίρεσε το αμύθητης αξίας ένδυμα του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς. Αργότερα η αποκατάσταση του ενδύματος έγινε με φύλλα χαλκού.
Κατά την ρωμαϊκή περίοδο ήταν πολύ συνηθισμένο να χρησιμοποιείται ο Παρθενώνας και γενικότερα ο Βράχος της Ακρόπολης για να τιμούν τον εκάστοτε ισχυρό, αποδίδοντας συχνά σ’ αυτόν θεϊκές ιδιότητες. Το 267 μ. Χ., κατά την επιδρομή των Ερούλων τα μνημεία της Ακρόπολης υπέστησαν λεηλασίες και εμπρησμούς. Μία μεγάλη πυρκαγιά στον Παρθενώνα, βλέπουμε εδώ μια απεικόνιση του Μανόλη Κορρέ, προκάλεσε την κατάρρευση της εσωτερικής κιονοστοιχίας, ενός τμήματος της στέγης και την καταστροφή του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς. Αργότερα το άγαλμα αυτό αντικαταστάθηκε με ένα νεώτερο, μειωμένης καλλιτεχνικής αξίας που δεν θα μπορούσε να συγκριθεί με το ανεπανάληπτο έργο του Φειδία. Η αναγνώριση της χριστιανικής πίστης ως επίσημη θρησκεία από το ρωμαϊκό κράτος και η ίδρυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας σήμαινε την πλήρη κατάργηση της ειδωλολατρείας. Ο Παρθενώνας αντί να αχρηστευθεί και να αφεθεί στην ερείπωση, όπως πολλά άλλα μνημεία, μετά από 10 αιώνες από την ανέγερση του έλαβε μία άλλη χρήση ως χριστιανικός ναός. Αν εξαιρέσουμε το σφυροκόπημα που επέφερε μια ομάδα φανατικών Χριστιανών στις μετώπες του μνημείου πιθανόν για να εξαφανίσουν τα γυμνά σώματα, υπάρχουν πολλές αναφορές μελετητών, ερευνητών και αρχαιολόγων που θεωρούν ευτύχημα το γεγονός που ο Παρθενώνας, το Ερέχθειο, τα Προπύλαια, το Θησείον και άλλοι αρχαίοι ναοί μετατράπηκαν σε εκκλησίες των Χριστιανών. Πρώτον συντηρήθηκαν για πολλούς αιώνες και δεύτερον λόγω της χρησιμότητας τους προστατεύτηκαν από την φυσική φθορά από εμπρησμούς, από λεηλασίες, από την αφαίρεση μαρμάρων και από άλλες καταστροφές που υπέστησαν πολλά άλλα μνημεία της αρχαιότητας που είχαν αφεθεί στην εγκατάλειψη.
Το 1204 μ.Χ. που η Αθήνα καταλαμβάνεται από τον στρατό της 4ης σταυροφορίας, ο Παρθενώνας από ναός της Αγίας Σοφίας της Αθηνιώτισσας μετατρέπεται σε φράγκικη εκκλησία. Τους επόμενους δυόμισι αιώνες την Ακρόπολη κυριεύουν Καταλανοί, Φλωρεντινοί, Βενετοί, οι οποίοι πραγματοποιώντας τις λεγόμενες «ναυτικές επιχειρήσεις», φόρτωναν καραβιές ολόκληρες με μάρμαρα που αφαιρούσαν από αρχαίους κατερειπωμένους ναούς. Περίτεχνα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά στοιχεία που κοσμούν σήμερα κτίρια της Γένοβας και της Βενετίας προέρχονται από τα μνημεία της ελληνικής αρχαιότητας. Το 1456 η Αθήνα καταλαμβάνεται από τους Τούρκους. Δύο χρόνια αργότερα η Ακρόπολη μετατρέπεται σε φρούριο και όλοι οι χώροι ανάμεσα στα μνημεία γεμίζουν πρόχειρα παραπήγματα, για τις οικογένειες των Τούρκων φρουρών. Πολλά εξ αυτών εφάπτονται με τα μνημεία έχοντας σαν «ακρογωνιαίο λίθο» κίονες του Παρθενώνα, ο οποίος τώρα από φράγκικη εκκλησία μετατρέπεται σε τζαμί και ένα τμήμα του σε αποθήκη πυρομαχικών. Οι αρπαγές μαρμάρων συνεχίστηκαν τώρα με μεγαλύτερη ευκολία από τους Τούρκους για τα νέα τους κτίρια και για την παραγωγή ασβέστη.
Κατά τον τουρκοενετικό πόλεμο η 26η Σεπτεμβρίου 1687 μ.Χ. υπήρξε μία οδυνηρή ημέρα για τον Παρθενώνα. Καθώς είχε μετατραπεί σε τζαμί και αποθήκη πυρομαχικών από τους Τούρκους, δέχτηκε μια βόμβα από το πυροβολικό του Μοροζίνι, η οποία αφού διαπέρασε την στέγη προκάλεσε μία τρομακτική έκρηξη με αποτέλεσμα τον διαμελισμό του τελειότερου μνημείου που δημιούργησε ποτέ ο άνθρωπος. Βλέπουμε μία αναπαράσταση του Μανόλη Κορρέ της τραγικής στιγμής του Παρθενώνα.
Μερικές δεκαετίες πριν την Ελληνική επανάσταση ο Γερμανός θεωρητικός Ιωακείμ Βίκελμαν διαχώρισε την Αρχαία ελληνική τέχνη από την Ρωμαϊκή προβάλλοντας με ενθουσιασμό, την ελληνική εξυμνώντας την για το ήρεμο μεγαλείο και την ευγενική απλότητα. Σε ένα έργο του αναφέρει ότι τα ελληνικά έργα είναι οι γνησιότερες πηγές τέχνης και είναι ευτυχής ο άνθρωπος που πίνει από αυτές. Αυτό σε συνδυασμό με την έξαρση νεοκλασικισμού της εποχής εκείνης, το ενδιαφέρον της Ευρώπης για τις ελληνικές αρχαιότητες και κυρίως για τα μνημεία της Ακρόπολης έφθασαν στον ύψιστο βαθμό. Ο Παρθενώνας που υμνήθηκε από αμέτρητους συγγραφείς, ιστορικούς μελετητές και καλλιτέχνες όλου του κόσμου, αποτέλεσε τον πόλο έλξης αναρίθμητων περιηγητών που τον επισκέπτονταν καθημερινά για να θαυμάσουν και να διδαχθούν Τέχνη και Πολιτισμό. Ήταν η εποχή που ο Λουδοβίκος ο πρώτος, ο πατέρας του Όθωνα, σε ηλικία 22 ετών σαν φοιτητής στη Ρώμη, έγραψε «θα προτιμούσα να ήμουνα ένας έλληνας σκλαβωμένος παρά διάδοχος του θρόνου». Να αναφερθούμε εδώ ότι ο Λουδοβίκος ο πρώτος υπήρξε λάτρης της κλασσικής τέχνης, φιλέλληνας και ένθερμος υποστηρικτής του μετέπειτα απελευθερωτικού μας αγώνα. Και ήταν αυτός που προέτρεψε τον Όθωνα να απαγορεύσει την λειτουργία ασβεστοκάμινων σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από την Ακρόπολη και να αποτρέψει την οικοδόμηση των ανακτόρων του επάνω στον βράχο, σε ένα επιβλητικό σχέδιο του διάσημου αρχιτέκτονα Σίνγκελ.
Εκατόν δεκαπέντε χρόνια περίπου μετά την ανατίναξη του Μοροζινι, πολλά από τα γλυπτά του Παρθενώνα αν και ακρωτηριασμένα διατηρούσαν την δύναμη να εμπνέουν τους νέους καλλιτέχνες και προκαλούσαν το θαυμασμό των ξένων περιηγητών. Θα μπορούσαμε και σήμερα να θαυμάζουμε αυτά τα αριστουργήματα των Ελλήνων δημιουργών έστω και σ’ αυτήν την κατάσταση που περιήλθαν μετά τον βομβαρδισμό του Μοροζινι αν δεν κατέφθανε στην Αθήνα το 1801 το συνεργείο του λόρδου Έλγιν. Χρησιμοποιώντας λοστούς και πριόνια, οι άνθρωποι του Έλγιν αφήρεσαν με βίαιο και άγαρμπο τρόπο 17 μορφές από τα αετώματα, 15 μετώπες, 56 πλάκες από την ζωφόρο και επί πλέον πήραν ένα σπόνδυλο και ένα κιονόκρανο από την βόρεια κιονοστοιχία του μνημείου. Όπως αναφέρει ο Χαράλαμπος Μπούρας οι λεηλασίες των μνημείων μας επιτάχυναν τις διαδικασίες για την αφύπνιση του γένους και θεωρείται σίγουρο ότι η ύπαρξη των μνημείων της αρχαιότητας ήταν ένας παράγοντας θετικός για την ανεξαρτησία μας. Από την προεπαναστατική περίοδο ο Αδαμάντιος Κοραής διακήρυττε την διαφύλαξη των προγονικών κτισμάτων. Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έστειλε εγκυκλίους στις εκκλησιαστικές αρχές και στα μοναστήρια για την διάσωση των Αρχαίων Κειμένων. Η Φιλόμουσος Εταιρεία που ιδρύθηκε το 1812 από Φιλικούς με σκοπό την διάσωση της πατρικής κληρονομιάς παρότρυνε τους έλληνες εργάτες να μην συμμετέχουν σε εργασίες που είχαν σκοπό την αφαίρεση μαρμάρων. Ακολούθησαν οι αγώνες και οι θυσίες των Ελλήνων «υπέρ βωμών και εστιών» και κατά την περίοδο που οι αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης μαχόταν να καταλάβουν την Ακρόπολη συνέβη ένα γεγονός που κατά τον Ρίζο Ραγκαβή θεωρείται το μοναδικό και το ευγενέστερο στα χρονικά των πολέμων. Οι Τούρκοι που είχαν οχυρωθεί στον βράχο της Ακρόπολης άρχισαν να αφαιρούν το μολύβι από τους συνδέσμους της τοιχοποιίας του Παρθενώνα. Τότε οι έλληνες αγωνιστές τους έστειλαν βόλια και τους μήνυσαν να μην πειράξουν τον Παρθενώνα. Η επισφράγιση όλων αυτών ήρθε με τη γνωστή φράση του στρατηγού Μακρυγιάννη: «Γι’ αυτά πολεμήσαμε και πολεμήσαμε έχοντας σαν σκιά μας τον Τίμιον Σταυρό».
Το 1833 η Αθήνα, μετά από 380 χρόνια περίπου αποκτά και πάλι την ελευθερία της και το νεοσύστατο ελληνικό κράτος λαμβάνει ιδιαίτερη μέριμνα για την αποκατάσταση της Ακρόπολης. Μια Ακρόπολη φορτωμένη με μεγάλες ποσότητες άχρηστων και ξένων υλικών από τα ερείπια των μεταγενέστερων μεσαιωνικών κτισμάτων και από τα μισογκρεμισμένα παραπήγματα των Τούρκικων μαχαλάδων που είχαν δημιουργηθεί εκεί. Στο ενδιαφέρον αυτό των Ελλήνων για την ανάδειξη των μνημείων μας και το νοικοκύρεμα των χώρων της Ακρόπολης προστέθηκε και το ενδιαφέρον του βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α’, πατέρα του Όθωνα, ο οποίος έστειλε τον διάσημο αρχιτέκτονα του κλασικισμού Leo Von Klenze και πολλούς άλλους ειδικούς επιστήμονες και καλλιτέχνες για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην Ακρόπολη και στην αναγέννηση της Αθήνας που την εποχή εκείνη ήταν ένα μικρό χωριό διασκορπισμένο γύρω από τον Βράχο, ανάμεσα στα αρχαία, βυζαντινά και μεσαιωνικά ερειπωμένα κτίρια. Ο Leo Von Klenze με βοηθούς τον Σάουμπερτ, τον Κρίστιαν Χάνσεν και τον Σταμάτη Κλεάνθη που κατάγονταν από τον Βελβενδό της Κοζάνης, πιάνει αμέσως δουλειά και οι εισηγήσεις του γίνονται δεκτές από τον έφορο της αρχαιολογικής υπηρεσίας Λουδοβίκο Ρος.
Το 1834 γίνεται η πρώτη συμβολική αναστήλωση στον Παρθενώνα με την τοποθέτηση ενός σπονδύλου στην θέση του, παρουσία του νεαρού βασιλιά Όθωνα. Παράλληλα ο Λουδοβίκος Ρος αρχίζει μια έντονη ερευνητική δραστηριότητα διενεργώντας ανασκαφές περιμετρικά του Παρθενώνα μέχρι τον φυσικό βράχο ώστε να απελευθερωθεί το μνημείο από τις επιχώσεις και τα διάσπαρτα αρχαία και νεώτερα υλικά. Στην δυτική όψη της Ακρόπολης, μπροστά από τα Προπύλαια, το 1687 που οι Τούρκοι είχαν πολιορκηθεί από τον Ενετό Μοροζίνι, γκρέμισαν τον Ναό της Αθηνάς Νίκης και κατασκεύασαν εκεί με τα μάρμαρα του ναού έναν προμαχώνα για τα πολυβόλα τους. Ο Ρος θέλοντας να απελευθερώσει την μοναδική πρόσβαση προς την Ακρόπολη αναγνώρισε ότι η σωρός των μαρμάρων προέρχονταν από τον ναό της Αθηνάς Νίκης και γεμάτος ενθουσιασμό ανήγγειλε την επικείμενη αναστήλωση του ναού η οποία αποπερατώθηκε το 1845 και υπήρξε η πρώτη ολοκληρωμένη αναστήλωση κλασικού μνημείου στην Ελλάδα. Το 1836 επί εφορείας του Κυριάκου Πιττάκη, ο οποίος υπήρξε αγωνιστής στην ελληνική επανάσταση, συνεχίζονται με έντονο ρυθμό οι εργασίες απομάκρυνσης των περιττών υλικών τα οποία συγκεντρώνονται στην νότια πλαγιά του Βράχου. Οι ανασκαφές που ακολούθησαν σε διάφορους χώρους μεταξύ του Παρθενώνα, του Ερεχθείου, των Προπυλαίων και του Ναού της Αθηνάς Νίκης απέδωσαν σπουδαία ευρήματα απ’ όπου προέκυψαν σημαντικές καλλιτεχνικές και ιστορικές πληροφορίες. Χιλιάδες διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη, θραυσμένα τμήματα από τον γλυπτό διάκοσμο και επιγραφές, περισυλλέγησαν και τέθηκαν για αναγνώριση, ταξινόμηση, καταγραφή.
Το 1841 έρχεται από την Γερμανία η πρώτη ανυψωτική μηχανή (τροχαλίας) την οποία σχεδίασε ο Κλέντσε και την περίοδο 1842 – 1845 ο Κυριάκος Πιττάκης, ο οποίος θεώρησε «θείον έργον» την ενασχόληση του για την αποκατάσταση των μνημείων της ελληνικής αρχαιότητας , με γραμματέα τον Ρίζο Ραγκάβη πραγματοποίησαν αναστηλωτικές εργασίες στους κίονες της βόρειας και της νότιας κιονοστοιχίας του Παρθενώνα που είχαν καταρρεύσει από την βόμβα του Μοροζίνι. Οι αναστηλωτικές προσπάθειες που έγιναν αυτήν την εποχή είχαν μάλλον σωστικό και στερεωτικό χαρακτήρα και συνοδεύτηκαν από αυτοσχεδιασμούς, την έλλειψη της απαιτούμενης εμπειρίας, της τεχνογνωσίας και την παντελή έλλειψη εξειδικευμένων μαρμαροτεχνιτών.
Οι εργασίες στο Ερέχθειο άρχισαν το 1837, την χρονιά που ιδρύθηκε και η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Ανασκαφές, καθαρισμός του μνημείου, απομάκρυνση των καταλοίπων της τουρκικής πυριτιδαποθήκης και διάφορες αναστηλωτικές εργασίες σε διάφορα σημεία του μνημείου με δαπάνες των Γάλλων και υπό την εποπτεία του Αλέξη Πακαρντ.
Τον Ιούνιο του 1844 η Αρχαιολογική Εταιρεία ζητά από το Βρετανικό Μουσείο αντίγραφα των γλυπτών της Ακρόπολης που είχαν κλαπεί από τον Έλγιν για να τοποθετηθούν στην αρχική τους θέση. Το 1845 φτάνουν στην Αθήνα εκμαγεία γλυπτών από τον Παρθενώνα, τον ναό της Αθηνάς Νίκης και από το Ερέχθειον, η Καρυάτιδα και ο Ιωνικός Κίων. Ο Αλέξης Πακαρντ τοποθέτησε στην θέση της το αντίγραφο της 3ης Καρυάτιδας και την 6η η οποία είχε βρεθεί κομματιασμένη κατά τις ανασκαφές και την οποία επισκεύασε ο Ιταλός Αντρεόλι. Όσο για τον κίονα τοποθετήθηκε μόνο η βάση του.
Στις επόμενες δεκαετίες που ακολούθησαν συνεχίστηκαν οι εργασίες σε όλους τους χώρους και στα μνημεία της Ακρόπολης. Οι αναστηλωτικές επεμβάσεις που έγιναν στον Παρθενώνα και στο Ερέχθειο ήταν μικρής κλίμακας. Οι εκτεταμένες όμως ανασκαφές είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς έφεραν στο φως κατάλοιπα κτιρίων, επιγραφές και άλλα έργα τέχνης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η Μεγάλη Ανασκαφή 1885 – 1890 που έγινε δυτικά του Ερεχθείου όπου ευρέθησαν θαμμένα πολλά αξιόλογα ευρήματα σε εξαιρετική κατάσταση. Οι παγκοσμίως γνωστές Κόρες, χάλκινα και πήλινα αγγεία και πολλά άλλα γλυπτά της κλασικής εποχής που εκτίθενται σήμερα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης. Όλος αυτός ο πολιτιστικός πλούτος θάφτηκε με ευλάβεια στον χώρο αυτό μετά την καταστροφή των μνημείων το 480 π.Χ., σίγουρα για να προστατευτούν αυτά τα έργα τέχνης από μελλοντικούς κατακτητές.
Το 1894, δύο χρόνια πριν από τους πρώτους Ολυμπιακούς αγώνες της Αθήνας, ένας μεγάλος σεισμός προκάλεσε την πτώση μαρμάρων από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα. Αυτό έγινε η αφορμή για την έναρξη πιο έντονων στερεωτικών επεμβάσεων στο μνημείο. Ακολούθησε μια περίοδος 45 ετών κατά την οποία συνεχίστηκαν οι αναστηλωτικές εργασίες σε όλα τα μνημεία με πρωταγωνιστή τον Νίκο Μπαλάνο, ο οποίος προσπαθώντας να αποκαταστήσει τμήματα των μνημείων και να δημιουργήσει μια πληρέστερη εικόνα, πραγματοποίησε πολλές άστοχες επεμβάσεις. Ο ικανότατος αυτός νομομηχανικός της εποχής εκείνης κατά τον Χαράλαμπο Μπούρα, «διακρίθηκε για την ευρηματικότητα του όχι όμως και για την βαθειά του σκέψη, καθώς ήταν αδαής προς τα αρχαιολογικά». Αφού κατόρθωσε να αποκτήσει μεγάλη εξουσία και ελευθερία κινήσεων στην Ακρόπολη, ενέργησε σαν σύγχρονος εργολάβος με αποτέλεσμα όλο το έργο του που στην αρχή θεωρήθηκε σπουδαίο, σύντομα να καταστεί καταστροφικό για τα μνημεία. Οι επεμβάσεις που πραγματοποίησε αντί να προσφέρουν θεραπεία στα αρχιτεκτονικά μέλη και στερέωση στα μνημεία, προκάλεσαν περισσότερες ζημιές και επιτάχυναν τον κίνδυνο κατάρρευσης τμημάτων του Παρθενώνα και των άλλων μνημείων της Ακρόπολης.
Οι αστοχίες των επεμβάσεων του Νίκου Μπαλάνου διαχωρίζονται κυρίως σε τρία σημεία:
Πρώτον, τα σίδερα που χρησιμοποίησε για τους συνδέσμους εκτός του ότι δεν ήταν κατάλληλα σφυρηλατημένα για να αποκτήσουν ανοξείδωση, δεν δέχτηκαν και την επιμελημένη μολυβδοχόηση με αποτέλεσμα να διαβρωθούν, να διογκωθούν και να προκαλέσουν ρωγμές και θραύσεις στα αρχαία μάρμαρα.
Δεύτερον, πραγματοποίησε πολλές παρατοποθετήσεις των αρχαίων μελών κυρίως όταν το 1923–1930 αναστήλωνε το κεντρικό τμήμα της βόρειας κιονοστοιχίας του Παρθενώνα που είχε καταρρεύσει από την βόμβα του Μοροζίνι. Πολλούς από τους πεσμένους σπονδύλους, εκτός του ότι δεν τους τοποθέτησε στην αρχική τους θέση, τους άλλαζε και τον προσανατολισμό ώστε το εσωτερικό τμήμα που παρουσίαζε λιγότερες φθορές να φαίνεται από την εξωτερική όψη για ένα καλύτερο αισθητικό αποτέλεσμα.
Το τρίτο σημείο των άστοχων επεμβάσεων του Μπαλάνου είναι ότι δεν δίστασε να χρησιμοποιεί τα θραυσμένα μάρμαρα όπου τον βόλευε, απολαξεύοντας βάναυσα τις ιστορικές επιφάνειες των μαρμάρων για να δημιουργήσει επίπεδα τμήματα για την πιο εύκολη προσαρμογή μεταξύ τους.
Η αναστήλωση του κεντρικού τμήματος της βόρειας περίστασης του Παρθενώνα υπήρξε το μεγαλύτερο σε όγκο αναστηλωτικό έργο. Δυστυχώς όμως θα δούμε σε λίγο ότι όλη αυτή η προσπάθεια που αποδείχτηκε ανάρμοστη και επικίνδυνη για το μνημείο πήγε χαμένη και στις μέρες μας έγινε η αποξήλωση και η αναστήλωση αυτού του τμήματος για δεύτερη φορά. Ο χρόνος δεν μου επιτρέπει να αναφερθώ με λεπτομέρειες στις αναστηλωτικές εργασίες που έγιναν στα μνημεία από τον Νίκο Μπαλάνο.
Ακολουθώντας μια χρονολογική σειρά θα δούμε ότι οι πρώτες επεμβάσεις του την περίοδο 1898-1902 είχαν σωστικό και στερεωτικό χαρακτήρα και έγιναν κυρίως στο δυτικό τμήμα του Παρθενώνα που είχε υποστεί ζημιές από τον μεγάλο σεισμό. Το 1902-1909 πραγματοποίησε αναστηλωτικές εργασίες στο Ερέχθειο κατά τις οποίες είχε δείξει το ενδιαφέρον του και ο βασιλεύς Γεώργιος που το 1901 επισκέφτηκε την Ακρόπολη. Την περίοδο αυτή τοποθετήθηκε και το εκμαγείο του Ιωνικού κίονος επάνω στην βάση που είχε τοποθετήσει το 1845 ο Pacard. Το 1911–1917 έγιναν πολλές επεμβάσεις στα Προπύλαια τα οποία είχαν γίνει αποθήκη πυρομαχικών από τους Τούρκους και είχαν ανατιναχτεί από κεραυνό το 1656. Μία δεύτερη περίοδος που ο Ν. Μπαλάνος εκτέλεσε αναστηλωτικές εργασίες στα Προπύλαια ήταν το 1921-1939. Το 1923-1930 όπως αναφέρθηκα πριν από λίγο έγινε η αναστήλωση του κεντρικού τμήματος της βόρειας περίστασης του Παρθενώνα. Το 1932 έρχονται από το βρετανικό μουσείο αντίγραφα αγαλμάτων του ανατολικού αετώματος αι τοποθετούνται στην αρχική τους θέση. Ο Διόνυσος, τμήμα κορμού του Ήλιου, δύο κεφάλες ίππων και το πασίγνωστο κεφάλι του Ίππου της Σελήνης. Την περίοδο 1928 και μέχρι τις αρχές του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, αποξηλώνεται ο ναός της Αθηνάς Νίκης που είχε αναστηλωθεί το 1834 για να γίνουν στερεωτικές επεμβάσεις στον πύργο όπου εδράζεται το μνημείο. Η αναστήλωση αυτού του πανέμορφου ιωνικού κτίσματος έγινε για δεύτερη φορά με την συμμετοχή του Αναστάσιου Ορλάνδου και ολοκληρώθηκε την άνοιξη του 1940. Τελειώνοντας με τον Νίκο Μπαλάνο, θα έλεγα ότι οι αστοχίες και τα αρνητικά αποτελέσματα των επεμβάσεων του, έγιναν παραδείγματα προς αποφυγήν για τους σύγχρονους μελετητές και τεχνικούς της Ακρόπολης.
Οι πρώτες διαπιστώσεις για τις ρωγμές στα μάρμαρα από την διάβρωση των μεταλλικών συνδέσμων έγιναν το 1943 – 44. Ακολούθησε μια περίοδος έντονης ανησυχίας και μεγάλου προβληματισμού για την αντιμετώπιση των κινδύνων που παρουσιάζονταν για τα μνημεία της Ακρόπολης, τμήματα των οποίων είχαν καταστεί ετοιμόρροπα. Το 1957 έγινε διεθνές συνέδριο αρχιτεκτόνων και τεχνικών των αρχαίων μνημείων στο Παρίσι και το 1964 το διεθνές συνέδριο στην Βενετία όπου διατυπώθηκε και ο Χάρτης της Βενετίας που ορίζει τις βασικές αρχές διεθνών κανονισμών για τις αναστηλώσεις των μνημείων. Το 1965 έγινε η πρώτη διαπίστωση για τους νέους κινδύνους που παρουσιάστηκαν στα μνημεία της Ακρόπολης λόγω της ατμοσφαιρικής ρύπανσης από την οποία προσβάλλοντα οι επιφάνειες των μαρμάρων με αποτέλεσμα την γυψοποίηση της επιδερμίδας. Το 1969 έρχεται στην Ακρόπολη η UNESCO τα πορίσματα της οποίας δημοσιεύονται το 1970.
Το 1975, έτος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, είναι το έτος ορόσημο για την Ακρόπολη. Οι φθορές που συσσωρεύτηκαν από το παρελθόν έγιναν η αιτία να πραγματοποιηθούν πολλές διεθνείς συναντήσεις όπου εξετάστηκε η κατάσταση των μνημείων. Την χρονιά αυτή συστήθηκε και η Ε.Σ.Μ.Α. Επιτροπή Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης από ειδικούς επιστήμονες με σκοπό να καταγραφούν οι φθορές και να γίνουν μελέτες για την αντιμετώπιση τους. Στην προσπάθεια αυτή της Ε.Σ.Μ.Α. συνεργάζονται και άλλα επιστημονικά ιδρύματα όπως το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, το Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών «Δημόκριτος» και το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών.
Κατά την καταγραφή των φθορών στα μάρμαρα οι αιτίες που τις προκάλεσαν χωρίστηκαν σε 4 κατηγορίες:
ΜΗΧΑΝΙΚΕΣ: Σεισμοί, εκρήξεις, βομβαρδισμοί, πυρκαγιές, παγετός, σκουριασμένα σίδερα.
ΧΗΜΙΚΕΣ: Όξινη βροχή, ατμοσφαιρική ρύπανση.
ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ: Λειχήνες, μύκητες, περιττώματα πουλιών, ρίζες φυτών.
ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ: Κακή χρήση, κακότεχνες επισκευές, πολεμικές επιχειρήσεις, αφαίρεση μαρμάρων, λανθασμένες αναστηλώσεις.
Ακολούθησε μια περίοδος όπου οι τεχνικοί της Ακρόπολης, -αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί, χημικοί μηχανικοί, συντηρητές, γεωλόγοι, μηχανολόγοι, – εκπονούν μελέτες βάσει των οποίων χαράσσονται προγράμματα για τις επεμβάσεις στα μνημεία. Οι μελέτες αυτές εξετάστηκαν από την Επιστημονική Επιτροπή, παρουσιάστηκαν σε διεθνή συνέδρια και αφού έλαβαν την έγκριση από το Κ.Α.Σ., προχώρησε η χρηματοδότηση τους από τα Κοινοτικά Προγράμματα Στήριξης και από εθνικούς πόρους.
Το 1976 συγκροτείται το τεχνικό γραφείο της Ακρόπολης που απαρτίζεται από τεχνικούς πολλών κλάδων και τεχνίτες διάφορων ειδικοτήτων. Μαρμαρογλύπτες, συντηρητές, τεχνίτες μετάλλου, μηχανικοί, χειριστές γερανών και άλλοι εργατοτεχνίτες βοηθητικών εργασιών. Η πρώτη διεθνής συνάντηση μετά την σύσταση της ΕΣΜΑ έγινε το 1977 στην Αθήνα για το Ερέχθειο όπου παρουσιάστηκε η σχετική μελέτη που ήταν ένα έργο συλλογικό βάσει του οποίου το 1979 άρχισαν οι εργασίες στο μνημείο με αρχιτέκτονα τον Αλέκο Παπανικολάου και πολιτικό μηχανικό τον Κώστα Ζάμπα. Η πρώτη αυτή επέμβαση στο Ερέχθειο αποτελεί την έναρξη των συστηματικών αναστηλωτικών εργασιών στα μνημεία του Ιερού Βράχου. Οι διεθνείς συναντήσεις συνεχίστηκαν όπου εκτός από τις μελέτες άρχισαν να παρουσιάζονται και τα έργα που εκτελούνται στην Ακρόπολη. Μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί πολλές συναντήσεις σε συνέδρια, συμπόσια, εκθέσεις όπου κορυφαίοι ειδικοί επιστήμονες από όλο τον κόσμο ενημερώθηκαν για τις μελέτες, την πορεία των έργων και τον τρόπο αντιμετώπισης των προβλημάτων. Πολλές από αυτές τις διεθνείς επιστημονικές συναντήσεις έγιναν εκτός από την Αθήνα και σε άλλες πόλεις του εξωτερικού. Μόσχα, Άμστερνταμ, Λονδίνο, δύο φορές στο Παρίσι, στην Οσάκα της Ιαπωνίας, στο Βελιγράδι, στο Βουκουρέστι και στην Ποσειδωνία της Ιταλίας.
Όσο μου επιτρέπει ο χρόνος θα προσπαθήσω να σας δώσω μία γενική εικόνα για τα έργα που εκτελέστηκαν στην Ακρόπολη από το 1975 μέχρι σήμερα. Οι εργασίες ξεκίνησαν σχεδόν ταυτόχρονα σε όλα τα μνημεία του Ιερού Βράχου μετατρέποντας την Ακρόπολη σε ένα απέραντο εργοτάξιο. Το 1976 μεταφέρθηκαν τα αγάλματα του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα στο μουσείο της Ακρόπολης. Αργότερα έγινε η αντικατάσταση τους με εκμαγεία. Κατασκευάστηκε μια διάβαση με ελαφρύ σκυρόδεμα για την κυκλοφορία των επισκεπτών στον άξονα Προπυλαίων – Παρθενώνα. Το 1979 όπως αναφέρθηκα προηγουμένως έγινε η έναρξη των εργασιών στο Ερέχθειον και η μεταφορά των Καρυάτιδων στο Μουσείο της Ακροπόλεως. Το 1981 μετά τον σεισμό την Αθήνας ελήφθησαν προσωρινά στερεωτικά μέτρα στην ΒΑ γωνία του Παρθενώνα. Το 1982 στερεωτικά έργα στο Προπύλαια. Το 1984 έγινε η εγκατάσταση εργοταξίου στον Παρθενώνα Το 1986 έγινε η έναρξη εκτέλεσης του πρώτου αναστηλωτικού προγράμματος στην ανατολική όψη του Παρθενώνα. Την χρονιά αυτή μεταφέρθηκαν στο μουσείο οι κεφαλές των αλόγων του άρματος του Ήλιου από το Ανατολικό Αέτωμα. Το 1987 ολοκληρώθηκε το έργο αποκατάστασης του Ερεχθείου όπου έγιναν στερεωτικές και αναστηλωτικές επεμβάσεις σε πολλά σημεία του μνημείου και η αντικατάσταση των Καρυάτιδων με εκμαγεία από τεχνητό λίθο. Το 1988 έγινε η έναρξη του έργου καταγραφής των διάσπαρτων αρχαίων μαρμάρων στον Βράχο. Το 1989 έγινε η μεταφορά των μετωπών της Ανατολικής όψης του Παρθενώνα στο Μουσείο της Ακρόπολης και το 1990 η εγκατάσταση του εργοταξίου των Προπυλαίων, για την αποκατάσταση τοίχων, δοκών, φατνωμάτων της οροφής και την κατασκευή δύο νέων ιωνικών κιονόκρανων για την κεντρική στοά του κτιρίου. Το ξεχόντρισμα του μαρμάρου για τα δύο αυτά κιονόκρανα ανατέθηκαν στη δική μας επιχείρηση και η φιλοτέχνηση των λεπτομερειών έγινε από μαρμαρογλύπτες της Ακρόπολης υπό την εποπτεία του αρχιτέκτονα Τάσου Τανούλα.
Το 1992 πραγματοποιήθηκε η αποκατάσταση του 5ου κίονα της νότιας πλευράς του Παρθενώνα που είχε υποστεί ζημιές από την βόμβα του Μοροζίνι. Από την έρευνα που έγινε διαπιστώθηκε ότι η μετακίνηση του κίονος από τον δεύτερο σπόνδυλο και επάνω κατά κάποια εκατοστά και οι φθορές του πρώτου σπονδύλου είχαν σαν αποτέλεσμα να κινδυνεύει ο κίονας για κατάρρευση ιδιαίτερα σε περίπτωση σεισμού. Όπως δήλωσε ο τότε έφορος Ακροπόλεως κ. Καλλιγάς «από ένδειξη βαθύτατου σεβασμού προς το μνημείο αποφεύγουμε να διαλύσουμε σε κομμάτια ένα κίονα που μας έχει παραδοθεί από την αρχαιότητα». Η λύση βρέθηκε χάρη στους ειδικούς επιστήμονες Μανώλη Κορρέ και Κώστα Ζάμπα που σήμερα δυστυχώς δεν εργάζονται στην Ακρόπολη και που επί δεκαετίες φρόντισαν με ευλαβική προσήλωση τα μνημεία. Ο πολιτικός μηχανικός Κώστας Ζάμπας επινόησε ένα είδος μηχανισμού περίσφιξης του κίονα (αρπαγή) με τον οποίο αφού ανύψωσε για λίγα εκατοστά τον κίονα από τον δεύτερο σπόνδυλο και πάνω, βάρους 60 τόνων, έγινε η μετακίνηση του λίγα μέτρα προς το εσωτερικό του Παρθενώνα. Αφού έγινε η συμπλήρωση και ενίσχυση του 1ου σπονδύλου, ο κίων μεταφέρθηκε και πάλι στην αρχική του θέση και επικάθησε επάνω στον 1ο σπόνδυλο. Την ίδια χρονιά αποπερατώθηκαν και οι εργασίες στερέωσης των βράχων που είχαν ξεκινήσει το 1979 στην ανατολική όψη του λόφου της Ακρόπολης με χοντρά συρματόσχοινα και τσιμεντένιες αντιστηρίξεις.
Το 1993 έγινε η μεταφορά της δυτικής Ζωφόρου στο μουσείο Το 1995 ξεκίνησαν οι εργασίες για την αναστήλωση τμήματος της κιονοστοιχίας του Πρόναου του Παρθενώνα σε μελέτη του Μανόλη Κορρέ. Παράλληλα ξεκίνησαν οι εργασίες και στον Οπισθόναο του Παρθενώνα με ειδικό σύμβουλο και συντονιστή των έργων τον καθηγητή Πέτρο Κουφόπουλο. Το 1996 κατασκευάστηκαν αντίγραφα της δυτικής Ζωφόρου στα εργαστήρια του μουσείου της Ακρόπολης. Το 1998 έγινε η μεταφορά της Ζωφόρου του ναού της Αθηνάς Νίκης και κατασκευάστηκαν αντίγραφα. Το 1999 εγκαταστάθηκε το εργοτάξιο για την αποκατάσταση του ναού της Αθηνάς Νίκης. Ακολούθησε η ολοκληρωτική αποξήλωση του με σκοπό την αναστήλωση του για τρίτη φορά.
Το 2001 ολοκληρώνεται το έργο της αναστήλωσης των κιόνων του Πρόναου του Παρθενώνα. Στο έργο αυτό υπήρξε και η συμμετοχή της δικής μας επιχείρησης με την κατασκευή των εννέα νέων σπονδύλων που έγινε στα καλλιτεχνικά μας εργαστήρια στο Καβαλάρι της Θεσσαλονίκης. Την ίδια χρονιά έγινε η έναρξη αποσυναρμολόγησης του κεντρικού τμήματος της Βόρειας περίστασης του Παρθενώνα που είχε αναστηλωθεί το 1930 από τον Ν. Μπαλάνο, το οποίο είχε καταρρεύσει το 1687 από την έκρηξη που προκάλεσε η βόμβα του Μοροζίνι.
Το 2004, χρονιά των Ολυμπιακών αγώνων, ολοκληρώνονται τα έργα του Πρόναου και του Οπισθόναου, γίνεται ο καθαρισμός της Δυτικής Ζωφόρου με λέιζερ και τοποθετούνται τα αντίγραφα στην αρχική τους θέση. Την περίοδο αυτή στα έργα της Ακρόπολης απασχολούνται 230 άτομα. 15 μηχανικοί, 8 αρχαιολόγοι, 89 μαρμαροτεχνίτες, 30 συντηρητές, 8 τεχνίτες αντιγράφων, 44 εργατοτεχνίτες και 36 των βοηθητικών εργασιών.
Σ’ αυτό το σημείο θέλω να σας πληροφορήσω ότι στον βράχο της Ακρόπολης το κάθε λιθαράκι έχει το δικό του αριθμό μητρώου και σε διάφορα σημεία έχουν δημιουργηθεί 25 μεγάλοι λιθοσωροί και έχουν καταγραφεί 20.620 θραύσματα. Από την συστηματική αυτή έρευνα αναγνωρίστηκαν 420 τεμάχια που ανήκουν στον Παρθενώνα, 71 στα Προπύλαια, 10 στο Ερέχθειο, 64 στην στοά Ευμενούς, 3 στο Ηρώδειο, 35 στον Πρωταρχικό Παρθενώνα και 500 στον Αρχαίο Νεώ.
Όλες οι αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιούνται σήμερα στα μνημεία της Ακρόπολης γίνονται κατόπιν συστηματικής μελέτης από έμπειρους τεχνικούς και με την σύγχρονη τεχνογνωσία όπου με αυστηρότητα τηρούνται οι σύγχρονοι μέθοδοι των επεμβάσεων και κάποια άρθρα του χάρτη της Βενετίας τα οποία είναι τα εξής:
1) Αναστρεψιμότητα: Από τα λάθη του παρελθόντος επικράτησε η άποψη ότι πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα στους μελλοντικούς μελετητές να επαναφέρουν τα αναστηλωμένα τμήματα στην κατάσταση που ήταν πριν την επέμβαση. Αυτό θα ήταν πολύ χρήσιμο αν στο μέλλον διαπιστωθεί κάποια λανθασμένη επέμβαση και κυρίως αν στο μέλλον βρεθεί το αυθεντικό τμήμα το οποίο αντικαταστάθηκε με νέο μάρμαρο. Γι’ αυτόν τον λόγο στις συνδέσεις των αρχαίων μελών με τα νέα μάρμαρα χρησιμοποιείται το ειδικό κονίαμα με βάση το λευκό τσιμέντο που είναι μειωμένης αντοχής και μπορεί να αποκολληθεί.
2) Περιορισμός στο ελάχιστο στα αναστηλωτικά τμήματα
3) Περιορισμός στο ελάχιστο των αλλαγών στην εμφάνιση του μνημείου
4) Διατήρηση της αυτοτέλειας των αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών
5) Εξασφάλιση της αυτοπροστασίας στις συνθήκες της υπαίθρου
Οι επιμέρους εργασίες που συμπληρώνουν το πάζλ μιας ολοκληρωμένης αναστήλωσης είναι οι εξής:
– Αποξήλωση των μαρμάρων που έχουν υποστεί φθορές και των μελών που έχουν τοποθετηθεί σε λάθος θέσεις από τις προηγούμενες αναστηλώσεις.
– Αφαίρεση των οξειδωμένων σιδήρων και καθαρισμός των υποδοχών τους.
– Συμπλήρωση των τμημάτων που λείπουν με νέο μάρμαρο Πεντέλης. Στα νέα μάρμαρα σμιλεύεται με σχολαστική ακρίβεια η αρνητική μορφή του αρχαίου μέλους ώστε να επιτευχθεί η απόλυτη προσαρμογή των δύο μαρμάρων χωρίς να πειραχθεί καθόλου η φθαρμένη επιφάνεια του αρχαίου μαρμάρου. Πριν γίνει η ενσωμάτωση, τα αρχαία μάρμαρα δέχονται την φροντίδα των συντηρητών οι οποίοι με ψεκασμούς, εμποτισμούς, σφραγίσματα με κομπρέσες και ενέματα, προσφέρουν θεραπεία στα κουρασμένα αρχιτεκτονικά μέλη των μνημείων. Μετά την θεραπεία, την συμπλήρωση και την ενίσχυση των μαρμάρων με ράβδους τιτανίου ακολουθεί η τοποθέτηση. Μεταξύ των αρχιτεκτονικών μελών δεν υπάρχει συνδετική ύλη και χτίζονται όλα εν ξηρώ. Η στατικότητα εξασφαλίζεται με την απόλυτη εφαρμογή μεταξύ τους και με τους μεταλλικούς συνδέσμους που τώρα πια είναι από τιτάνιο. Ένα μέταλλο ανοξείδωτο, υψηλής αντοχής, που κρίθηκε η καταλληλότερη λύση.
Για τα αναστηλωτικά έργα που έχουν εκτελεστεί στην Ακρόπολη από το 1975 μέχρι σήμερα θα μπορούσα να σας μιλώ ατελείωτες ώρες καθώς παρακολουθούσα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τις εργασίες όλη αυτή την μακρά περίοδο, στην αρχή σαν ένας απλός επισκέπτης και στην συνέχεια σαν συνεργάτης του Τεχνικού Γραφείου της Ακρόπολης. Η πρώτη επίσκεψή μου στην Ακρόπολη ήταν το 1963 σε ηλικία 23 ετών. Ήμουν τότε ένας ακαλλιέργητος νέος, οικοδόμος στο επάγγελμα με πολύ περιορισμένη σχολική μόρφωση αλλά με πολλές ανησυχίες και πολλά ενδιαφέροντα. Αν και γνώριζα πολύ λίγα για τον Παρθενώνα, για τον Φειδία και τις Καρυάτιδες, καθώς πλησίαζα στην είσοδο των Προπυλαίων ένοιωσα να με διακατέχει ένα πρωτόγνωρο συναίσθημα. Πατώντας στις μύτες των παπουτσιών μου μπήκα μέσα στην Ακρόπολη. Η πρώτη εντύπωσή από τον Παρθενώνα καθώς τον θαύμαζα από κοντά ήταν κάτι που δεν μπορώ να το περιγράψω. Κάποια στιγμή έστρεψα το βλέμμα μου προς το Ερεχθείο. Να οι Καρυάτιδες, είπα μέσα μου. Πλησίασα και εκεί πληροφορήθηκα από τον φύλακα ότι η τρίτη Καρυάτιδα από αριστερά δεν ήταν μαρμάρινη. Ήταν αντίγραφο από τεχνητό λίθο της Καρυάτιδας που είχε κλέψει ο Έλγιν και την πούλησε στο Βρετανικό Μουσείο. Από την ημέρα εκείνη άλλαξαν πολλά στη ζωή μου. Αμέτρητες οι επισκέψεις μου στην Ακρόπολη. Άρχισα να παρατηρώ με σχολαστικότητα την κάθε τεχνική λεπτομέρεια, να φωτογραφίζω τα πάντα και να διαβάζω οτιδήποτε σχετικό με την ιστορία των μνημείων, την οικοδόμηση, την αρχιτεκτονική και τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα, για τις εκλεπτύνσεις των κιόνων, για το Ερεχθείο, τα Προπύλαια και τον Ναό της Αθηνάς Νίκης. Όλα αυτά έχουν τόσο ενδιαφέρον που όσο μαθαίνει κανείς τόσο θέλει να μάθει περισσότερα, γιατί και η παραμικρή λεπτομέρεια έχει την δική της σημασία. Μετά από 15 χρόνια καθώς πλησίαζα τα 40 και είχα εξελιχθεί πια σε ένα πετυχημένο εργολήπτη δομικών έργων, άρχισα να παρακολουθώ με πολύ ενδιαφέρον τις προσπάθειες αναστήλωσης, πρώτα στο Ερεχθείο και αργότερα στον Παρθενώνα. Έβλεπα τους μαρμαρογλύπτες της Ακρόπολης να παίρνουν στα χέρια τους με ευλάβεια τα αρχαία μάρμαρα και να προσπαθούν σ’ αυτά να προσαρμόσουν με αριστοτεχνικό τρόπο νέα πεντελικά μάρμαρα στα σημεία των χαμένων τμημάτων. Εκεί μου ήρθε η ιδέα. «Θα γίνω και εγώ καλλιτέχνης του μαρμάρου για να συμβάλλω και εγώ στην αναβίωση της αρχαίας ελληνικής τέχνης!!!». Τώρα που το σκέφτομαι απορώ πως τόλμησα κάτι τέτοιο και δικαιολογώ αυτούς που με αποκάλεσαν τρελό.
Στα 42 μου χρόνια λοιπόν παρατάω μία επιτυχημένη καριέρα στις οικοδομές και ιδρύω τα καλλιτεχνικά εργαστήρια ΦΥΛΑΚΤΟΣ στο Καβαλάρι της Θεσσαλονίκης. Χωρίς να έχω καμία προηγούμενη εμπειρία στο χώρο αυτό και χωρίς να γνωρίζω τα μυστικά της τέχνης του μαρμάρου, με απλούς μαρμαράδες αλλά και με ανειδίκευτους εργάτες άρχισα να πειραματίζομαι στην καλλιτεχνική επεξεργασία του μαρμάρου. Σε λίγα χρόνια στον περιβάλλοντα χώρο των εργαστηρίων μας άρχισαν να υψώνονται κίονες, αετώματα, ανάγλυφες παραστάσεις και άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία της αρχαιότητας. Παράλληλα συνέχισα συστηματικά και με πιο εντατικό ρυθμό να μελετώ τα μνημεία της Ακρόπολης και ιδιαίτερα τον Παρθενώνα που τώρα πια είχε γίνει οικογενειακή υπόθεση. Μαζί με μένα σπούδαζε και όλη η οικογένειά μου. Τα μικρά μου παιδιά κάθε τόσο με ρωτούσαν πότε θα πάμε στην Ακρόπολη και πότε ο Έλγιν θα επιστρέψει τα γλυπτά που έκλεψε. Την ίδια ερώτηση μου απευθύνουν σήμερα και οι δύο εγγονές μου, Αγγελική και Μαρία. Η Ακρόπολη είχε γίνει το κτήμα μας και ο Παρθενώνας το εξοχικό μας. Εκείνο όμως που δεν είχα φανταστεί ποτέ ήταν ότι θα μας δινόταν η ευκαιρία να βάλουμε και εμείς ένα λιθαράκι στην αναστήλωση αυτού του υπέρλαμπρου μνημείου. Να λοιπόν που συνέβη και αυτό!!!
Φίλοι και γνωστοί που παρακολουθούν όλη την πορεία μου λένε «τίποτα δεν είναι τυχαίο». Μπορεί να είναι και έτσι. Όλα αυτά τα χρόνια που ανεβοκατέβαινα στην Ακρόπολη, γνώρισα πάρα πολλά και για τους συντελεστές των αναστηλωτικών έργων, την επιστημονική επιτροπή, τους αρχαιολόγους, τους τεχνικούς, τους συντηρητές και τους μαρμαρογλύπτες. Με τους τελευταίους πολλοί από τους οποίους ήταν Τηνιακοί άρχισα σιγά-σιγά να δημιουργώ φιλίες και να κουβεντιάζω μαζί τους. Τους μηχανικούς όμως και τους αρχιτέκτονες που γνώριζα το έργο τους και επιθυμούσα πολύ να τους γνωρίσω από κοντά και να συζητήσω μαζί τους, πώς να τους πλησιάσω και τι να τους πω; Ότι είμαι ο Φυλακτός που πήγε λίγες τάξεις στο νυχτερινό Γυμνάσιο, πριν μερικά χρόνια ήταν μπετατζής και τώρα ασχολείται με το μάρμαρο; Κάποια μέρα λοιπόν τόλμησα να μπω στο Τεχνικό Γραφείο του Παρθενώνα. Ζήτησα να δω τον αρχιτέκτονα Μανόλη Κορρέ και τον μηχανικό Κώστα Ζάμπα. Ήταν μόνο ο κύριος Ζάμπας που την εποχή εκείνη ήταν προϊστάμενος των αναστηλωτικών έργων του Παρθενώνα. Η γνωριμία μου αυτή με τον Κώστα Ζάμπα έγινε η αιτία η Υπηρεσία Αναστήλωσης Μνημείων Ακρόπολης να με καλέσει να συμμετέχω στην δημοπρασία για την επεξεργασία σπονδύλων για την αναστήλωση του Πρόναου του Παρθενώνα σε μελέτη του Μανώλη Κορρέ. Μετά από δύο ανεπιτυχείς διαγωνισμούς η Υπηρεσία Συντήρησης των Μνημείων της Ακρόπολης αποφάσισε να αναθέσει σε μένα και τον γιο μου Κων/νο την επεξεργασία εννιά σπονδύλων τηρώντας τις αυστηρές προδιαγραφές της αρχαιότητας με ανοχή σε λάθος μέχρι 5% του χιλιοστού. Όταν υπέγραφα την σύμβαση με πολύ δυσκολία συγκράτησα τα δάκρυά μου.
Όλη η διαδικασία που αφορούσε τη διαμόρφωση των σπονδύλων, τη μεταφορά στην Αθήνα, την ανύψωση στον Ιερό Βράχο μέχρι την τελική παραλαβή από τους τεχνικούς της Ακρόπολης, διήρκησε ένα χρόνο. Μία περίοδος ξεχωριστή για τη ζωή μου. Μία περίοδος ακατάπαυστης εργασίας φορτισμένη με ανάμεικτα συναισθήματα συγκίνησης, υπερηφάνειας, έντασης, άγχους και μεγάλης αγωνίας. Μεγάλη αγωνία για την επίτευξη του τελικού αποτελέσματος. Τελικά όλα πήγαν καλά και ένοιωσα και εγώ ότι είμαι ένας από αυτούς που συμμετέχοντας στην αναστήλωση αυτών των υπέρλαμπρων μνημείων, όπως αναφέρει ο Μανόλης Κορρές «θα αποζημιωθούν με μία μορφή αθανασίας που προσφέρει η αιωνιότητα του πεντελικού μαρμάρου ».
Εκτός από την μεγάλη ικανοποίηση που νοιώσαμε όλοι μας, υπήρξε και κάτι άλλο που θεώρησα ότι ήταν η καλύτερη ανταμοιβή μου. Άνοιξαν για μένα οι πόρτες του Παρθενώνα. Αν και είχαν τελειώσει οι εργασίες που είχαμε αναλάβει εγώ ήμουνα συνεχώς εκεί. Τώρα πια μπορούσα να περιφέρομαι σε όλους τους χώρους, να αγγίζω τους κίονες, να μετρώ και να φωτογραφίζω από κοντά αυτά τα μάρμαρα που έχουν τόση ιστορία και τόση ιερότητα. Κάποια μέρα καθώς παρατηρούσα το δάπεδο του περιστυλίου, η σκέψη μου πήγε στα λόγια του διάσημου αρχιτέκτονα Ρόμπερτ Σμίρκ που πριν δύο αιώνες, καθώς παρακολουθούσε τους ανθρώπους του λόρδου Έλγιν να αποξηλώνουν με βίαιο και άγαρμπο τρόπο τις πλάκες της ζωφόρου είπε: «ενοχλήθηκα ιδιαίτερα όταν έβλεπα τους εργάτες του Έλγιν να μετακινούν με λοστούς τα μάρμαρα των τοίχων για να αφαιρέσουν τις ανάγλυφες πλάκες της ζωφόρου. Οι πέτρες που έπεφταν στο δάπεδο του ναού τράνταζαν όλο το έδαφος με ένα βαθύ κενό ήχο που έμοιαζε σαν σπασμωδικό μουγκρητό του πληγωμένου πνεύματος του ναού. Με το θέμα της λεηλασίας των γλυπτών της Ακρόπολης από τον λόρδο Έλγιν ασχολούμαι από το 1992 και έχω πραγματοποιήσει μέχρι σήμερα πάνω από 50 ομιλίες σε διάφορες αίθουσες και κυρίως σε σχολεία, με σκοπό την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση των πολιτών, κυρίως δε των εκπαιδευτικών και των μαθητών.
Φανταστείτε λοιπόν τι βίωσα όλα αυτά τα χρόνια που σκαρφάλωνα στις σκαλωσιές του Παρθενώνα και άγγιζα τα μάρμαρα από όπου πριονίστηκε η ζωφόρος. Ώρες ολόκληρες έμενα εκεί ψηλά πάνω από τους κίονες και προσπαθούσα να εντοπίσω τις θέσεις των Βρετανών περιηγητών που ήταν παρόντες στην αρπαγή των γλυπτών και έγραψαν: Έντουαρτ Ντόνγουελ «…. Δοκίμασα τη λύπη και την ταπείνωση να παραστώ ενώ ο Παρθενώνας γυμνώνονταν από τα λαμπρότερα γλυπτά. Μερικά δε τμήματα των γείσων ρίχνονταν καταγής από ύψος 12 μέτρων. Στρέφαμε με αποτροπιασμό το πρόσωπό μας να μη δούμε αυτές τις βέβηλες πράξεις που κατέστρεφαν ότι παρήγγειλε η υψηλή διάνοια του Περικλή και ότι εκτέλεσε η μεγαλοφυΐα του Φειδία». Καθώς περιφερόμουν εκεί ψηλά στις σκαλωσιές και παρατηρούσα από κοντά με ιδιαίτερη προσοχή τις καταπληκτικές τεχνικές λεπτομέρειες των τριγλύφων και των γείσων που να το φανταζόμουνα ότι μετά από δέκα χρόνια από την πρώτη συμμετοχή μας στην αναστήλωση του Παρθενώνα, ότι κάποια στιγμή η Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης, θα μου πρότεινε την φιλοτέχνιση τριών νέων τριγλύφων και δύο νέων γείσων σε τελική μορφή για την βόρεια Περίσταση του μνημείου. Να λοιπόν που συνέβη και αυτό. Τίποτα δεν είναι τυχαίο. Κάποιοι με είπαν και πάλι τρελό, και είχαν πολύ δίκαιο. Γιατί για να επιτύχει κανείς στο πεντελικό μάρμαρο αυτές τις περίτεχνες λεπτομέρειες των τριγλύφων και των γείσων απαιτείται ικανότητα, γνώση, υπομονή, επιμονή και πολύ τρέλα. Και πάλι όμως πήγαν όλα καλά και παραδόθηκαν τα τρίγλυφα το 2007 και τα γείσα το 2008. Η συμμετοχή μας στην αναστήλωση του Παρθενώνα αποτελεί για εμάς ύψιστη τιμή και κάθε ενέργεια μας συνοδεύτηκε από δέος για την ιερότητα της αποστολής μας.
Σ’ αυτό το σημείο θα ήθελα να πω ότι ο πολύς κόσμος δεν γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει στην Ακρόπολη. Πολλοί με ρωτούν γιατί καθυστερούν τα έργα, άλλοι πάλι πότε θα δούμε ολοκληρωμένο τον Παρθενώνα. Εκείνο που έχω να πω είναι ότι δεν πρόκειται για ανακατασκευή ενός μνημείου. Πρώτον σήμερα είναι τεχνικώς αδύνατο να συμβεί κάτι τέτοιο, δεύτερον τίθενται πολλά ερωτήματα για την σκοπιμότητα μιας τέτοιας ενέργειας, τρίτον ότι η ανακατασκευή απαγορεύεται από τους διεθνείς κανονισμούς και η πιο σημαντική εξήγηση είναι ότι μια ανακατασκευή π.χ. του Παρθενώνα με μεγάλες ποσότητες νέων μαρμάρων θα αλλοίωνε την καλλιτεχνική και ιστορική αξία του μνημείου. Θα είχαμε απλά ένα πλαστό αποτέλεσμα. Με πολύ μεγάλη βεβαιότητα μπορώ να σας πω ότι στην Ακρόπολη τα τελευταία 35 χρόνια γίνεται μια πολύ σοβαρή δουλειά και ότι το βλέμμα του κόσμου είναι στραμμένο επάνω στον Βράχο. Ειδικοί επιστήμονες από όλα τα μέρη της γης παρακολουθούν τις εργασίες και διδάσκονται από την εμπειρία, τις γνώσεις και την ικανότητα των Ελλήνων αναστηλωτών που δίνουν τον καλύτερο τους εαυτό ώστε να παραδοθούν τα μνημεία μας στις νεώτερες γενιές όσο δυνατόν στην καλύτερη τους κατάσταση.
ΠΗΓΕΣ
Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑ ΝΕΩΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ, Εκδοτικός οίκος «ΜΕΛΙΣΣΑ» Μανόλης Κορρές σελ. 136 Χαράλαμπος Μπούρας σελ. 310
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΟΣ , Πίνακες 2 τόμοι, Αναστ. Ορλάνδος, εκδόσεις Αρχαιολογική Εταιρεία, 1976, 1977, 1978
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΝΤΕΛΗ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, Μανόλης Κορρές
ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΔΟΜΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, Αναστ. Ορλάνδος
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, Επιστημονικές επιμορφωτικές διαλέξεις, Μανόλης Κορρές
ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, Μανόλης Κορρές
ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ 1834 – 1939 ΔΟΜΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, Νίκος Τογανίδης
ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΟΨΗΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, Κώστας Ζάμπας
ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΑΠΟ ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, «ΤΑ ΝΕΑ» ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΟΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ ΤΩΝ ΠΡΟΠΥΛΑΙΩΝ, Τάσος Τανούλας και Μαίρη Ιωαννίδου
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ 1975 – 2002, Από τα έργα στην Αθηναϊκή Ακρόπολη, Σωκράτης Μαυρομάτης «ΑΝΘΕΜΙΟΝ», Τεύχος 17, Ημερίδα στην μνήμη του Θεόδωρου Σκουλικίδη «ΑΝΘΕΜΙΟΝ», 5η Διεθνής Συνάντηση «ΑΝΘΕΜΙΟΝ», Τεύχος 13
ΤΑ ΕΡΓΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΙΚΗ ΑΚΡΟΠΟΛΗ, Χαράλαμπος Μπούρας και Κώστας Ζάμπας
