Του Ευάγγελου Φυλακτού

Δημοσιεύτηκε στα αγγλικά στο περιοδικό marmaro marble (international edition)  στις 11.03.2003

 

Ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα αποτελείται από τρεις ενότητες: Τα αγάλματα των Αετωμάτων, τις Μετώπες και τη Ζωφόρο. Μέσα στα δύο τριγωνικά τύμπανα των αετωμάτων θεϊκές μορφές του Ολύμπου, ημίθεοι και ήρωες της Αττικής διηγούνται δύο μύθους σχετικά με τη θεά Αθηνά.

Στο ανατολικό αέτωμα με θεϊκή μεγαλοπρέπεια τη γέννηση της θεάς. Σύμφωνα με έναν πανάρχαιο μύθο ο Δίας έχοντας έναν φοβερό πονοκέφαλο πρόσταξε τον Ήφαιστο να του ανοίξει το κεφάλι. Αυτός χτύπησε με έναν πέλεκυ το κεφάλι του και αμέσως ξεπετάχτηκε από μέσα η Αθηνά με την πανοπλία της, το κράνος και το δόρυ. Ο Δίας στο κέντρο του αετώματος, καθισμένος στο θρόνο του και δίπλα του όρθια η πρωτοεμφανιζόμενη θεά Αθηνά. Στην αριστερή κλειστή γωνία του τριγώνου από το άρμα του ανατέλλοντος Ηλίου προβάλλονται οι 4 κεφαλές των αλόγων. Οι άλλες θεότητες σε κατάσταση εκστασιασμού θαμπώνονται από το υπερφυσικό αυτό γεγονός. Στη δεξιά κλειστή γωνία του τριγώνου το θέμα κλείνει με τις κεφαλές των αλόγων από το άρμα της δυομένης Σελήνης.

Στο δυτικό αέτωμα προβάλλεται ο μύθος της διαμάχης της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα για την κυριαρχία της Αττικής γης. Οι δύο θεοί όρθιοι στο κέντρο του αετώματος, μόλις έχουν κατέβει από τα άρματά τους, μεγαλοπρεπείς, γεμάτοι ζωντάνια, έτοιμοι να αναμετρηθούν. Ο Ποσειδώνας χτυπάει με την τρίαινα τη γη και αναβλύζει αλμυρό νερό. Η Αθηνά καρφώνει το δόρυ της στο χώμα και φυτρώνει μια ελιά. Οι άλλες θεότητες, ημίθεοι και ήρωες, παρίστανται μάρτυρες αυτής της αναμέτρησης. Ο βασιλιάς Κέκροπας ανακηρύσσει την θεά Αθηνά προστάτιδα της Αττικής η οποία δίνει και το όνομά της στην πόλη, η δε ελιά γίνεται το Ιερό σύμβολο της Αθήνας.

Οι δύο αυτές γλυπτικές συνθέσεις των αετωμάτων αποτελούν το ύψιστο επίτευγμα ανθρώπινης έμπνευσης και δημιουργίας Η λεπτομέρεια, η αριστοτεχνική σμίλευση του πεντελικού μαρμάρου, η απόδοση της κίνησης και της ζωντάνιας των μορφών, διατηρούνται ισορροπημένα σε όλα τα σημεία της σύνθεσης, ακόμη και στο πίσω μέρος των ολόγλυφων αγαλμάτων που αποτελούσε την αθέατη πλευρά του έργου.

Οι μετώπες του Παρθενώνα είναι αυτόνομες πλάκες διαστάσεων 1.30Χ1.30 περίπου, η κάθε μία με αναγλυφότητα 25-30 εκατοστών. Φιλοτεχνήθηκαν στα εργαστήρια και τοποθετήθηκαν συρταρωτές στις υποδοχές των τριγλύφων. Οι μετώπες εναλλάξ με τα τρίγλυφα αποτελούν μια συνεχή ζώνη που περιτρέχει το κτίριο κάτω από τα οριζόντια γείσα των αετωμάτων και που συνεχίζουν και στις δύο μακριές πλευρές σε μικρή απόσταση από την κατάληξη των μαρμάρινων επικαλύψεων της στέγης του Παρθενώνα. Η ανατολική πλευρά διηγείται σκηνές γιγαντομαχίας. Μυθικοί γίγαντες που θέλησαν να ανατρέψουν ανεπιτυχώς τους θεούς του Ολύμπου.

Η δυτική όψη παριστάνει πολεμικές σκηνές Ελλήνων εναντίον των Αμαζόνων. Οι Αμαζόνες ήταν μια πολεμική φυλή γυναικών από τα παράλια του Εύξεινου Πόντου. Η βόρεια όψη διηγείται μάχες από την άλωση της Τροίας και η νότια συμπλοκές Κενταύρων με τους Λάπηθες. Οι Κένταυροι ήταν μυθικά τέρατα τα οποία ήταν άνθρωποι από τη μέση και πάνω και άλογα από τη μέση και κάτω. Κατοικούσαν σε όρη της Θεσσαλίας, οι δε ρωμαλέοι Λάπηθες ζούσαν στην πεδιάδα μεταξύ Πηλίου και Όσσας. Στον γάμο του βασιλιά των Λαπήθων Πειρίθοου κάλεσαν και τους Κένταυρους οι οποίοι αφού ήπιαν πολύ κρασί επιτέθηκαν στις γυναίκες των Λαπήθων με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν βίαιες σκηνές σώμα με σώμα. Ο Πειρίθοος βοηθούμενος από τον Θησέα κατόρθωσε να νικήσει τους Κένταυρους.

Η ζωφόρος κοσμεί το πάνω μέρος της τοιχοποιίας και των δύο επιστηλίων, Πρόναου και Οπισθόναου, εξωτερικά του σηκού, στο ύψος της οροφής. Αποτελείται από λίθους σε διάφορα μήκη, πάχους 60 εκατοστών και ύψους 1.00 μ περίπου σε συνεχή ανάγλυφη παράσταση 160 μέτρων.

Ο Φειδίας σε μια αξιοθαύμαστη καλλιτεχνική σύλληψη παριστάνει την λαμπρή πομπή των Παναθηναίων. Στα Παναθήναια, που τελούνταν κάθε χρόνο, οι Αθηναίοι γιόρταζαν τα γενέθλια της θεάς Αθηνάς. Κάθε 4 χρόνια όμως ήταν τα Μεγάλα Παναθήναια όπου διοργανώνονταν η επίσημη πομπή με σκοπό τη μεταφορά του ιερού πέπλου με το οποίο έντυναν το λατρευτικό ξόανο της θεάς Αθηνάς.

Σε μια μεγαλοπρεπή πομπή, τελετάρχες, ιερείς, παρθένες με υδρίες, κάνιστρα και τελετουργικά σκεύη, ιππείς, άρματα, οπλίτες, καλλιτέχνες, γέροντες με κλαδιά, νέοι που έφερναν ζώα προς θυσία, ξεκινώντας από την νοτιοδυτική γωνία του ναού σε δύο ξεχωριστά ρεύματα κατευθύνονται προς το κέντρο της ανατολικής όψης. Το ένα ρεύμα διερχόμενο από τη δυτική και βόρεια όψη και το άλλο έχοντας ως αφετηρία το ίδιο σημείο διαμέσου της νότιας πλευράς τερματίζουν στο κέντρο της ανατολικής όψης, όπου ο αρχιερέας πλαισιωμένος από τους θεούς του Ολύμπου παραλαμβάνει το ιερό πέπλο της θεάς Αθηνάς.

Τριακόσιες εξήντα ανθρώπινες και θεϊκές μορφές και πλήθος ζώων συνθέτουν αυτό το μεγαλοφυές γλυπτό δημιούργημα. Η δυναμική του έργου σταματά το χρόνο τη στιγμή που σε κάθε πρόσωπο και σε κάθε κίνηση είναι αποτυπωμένη η ένταση, η εγρήγορση, η ευθυμία, η ανταγωνιστική και επιδεικτική διάθεση των ιππέων, ο ενθουσιασμός, η μεγαλοπρέπεια, η ιερότητα και η προσήλωση ανάλογα με το ρόλο που διαδραματίζει η κάθε μορφή.

Ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα συμπληρώνεται με τις τέσσερις λεονταροκεφαλές στις γωνίες του μνημείου που χρησίμευαν σαν υδρορροές και τα ανθεμωτά ακρωτήρια που κοσμούσαν τις κορυφές και τις απολήξεις των αετωμάτων.

Τα γλυπτά του Παρθενώνα σμιλεύτηκαν σε καθάριο Πεντελικό μάρμαρο. Εργάστηκαν περίπου πενήντα Έλληνες γλύπτες, κάτω από την φωτεινή καθοδήγηση του Φειδία. Οι πιο ικανοί, γνωστοί και από άλλα έργα τους, ο Μύρων ο οποίος ήταν πρεσβύτερος του Φειδία, ο Καλλίμαχος, ο δημιουργός του κορινθιακού κιονόκρανου, ο Αλκαμένης, ο Κριτίων, ο Κρησίλας, ο Αγοράκριτος, ο Κολώτης και άλλοι άξιοι καλλιτέχνες. Το έργο τους έγινε αντικείμενο μελέτης από μελετητές και ιστορικούς σε όλες τις εποχές και αποτέλεσε ένα μεγάλο σχολείο για τους καλλιτέχνες όλου του κόσμου.

Για το γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα έχουν ειπωθεί και έχουν γραφτεί πάρα πολλά. Θα περιοριστώ όμως σε μία αναφορά ενός Τούρκου περιηγητή. Ναι! Ενός Τούρκου περιηγητή του Εβλιά Τσελεμπή που επισκέφθηκε τον Παρθενώνα το 1667, είκοσι χρόνια πριν την ανατίναξη από τη βόμβα του Μοροζίνι.

Τα γλυπτά του Παρθενώνα είναι θαύματα των θαυμάτων και ξεπερνούν σε σύλληψη και εκτέλεση τις δυνατότητες και το νου ενός απλού ανθρώπου. Πρέπει κανείς να έχει το ανάστημα του Αριστοτέλη για να κατανοήσει το μέγεθος της καλλιτεχνικής αξίας. Όλα τα έργα φέρουν τη σφραγίδα της ύψιστης δημιουργίας. Αυτά τα έργα δεν είναι προϊόντα ανθρώπινης δεξιοτεχνίας αλλά κάποιας θεϊκής επιταγής. Όλα όσα έπλασε ο θεός την ημέρα της δημιουργίας και όλα όσα έφτιαξε ή θα φτιάξει μελλοντικά ο άνθρωπος θα τα βρεις ισορροπημένα από τα καλέμια των θείων τεχνιτών σε αυτόν εδώ τον Ναό της Αθηνάς.

Δυστυχώς αυτά τα αριστουργήματα των καλλιτεχνών της ελληνικής αρχαιότητας, που λάμπρυναν τον παγκόσμιο πολιτισμό, υπέστησαν ανεπανόρθωτες καταστροφές σε διάφορες εποχές και από διάφορες αιτίες. Οι πιο σημαντικές όμως ζημίες που σημάδεψαν την ιστορική πορεία του μνημείου διαμέσου των αιώνων ήταν η ανατίναξη του Παρθενώνα από μία βόμβα του Μοροζίνι και η λεηλασία των ακρωτηριασμένων πλέον γλυπτών από τον Λόρδο Έλγιν. Η ανατίναξη έγινε όταν το 1687 ο Ενετός Μοροζίνι πολιορκούσε την Ακρόπολη στην οποία ήταν οχυρωμένοι οι Τούρκοι και χρησιμοποιούσαν τον Παρθενώνα για πυριτιδαποθήκη. Μια οβίδα που διαπέρασε τη στέγη προκάλεσε τρομακτική έκρηξη με αποτέλεσμα τον διαμελισμό του μνημείου.

Εκατόν δεκαπέντε χρόνια περίπου μετά την ανατίναξη τα γλυπτά του Παρθενώνα αν και ακρωτηριασμένα διατηρούσαν τη δύναμη να εμπνέουν τους νέους καλλιτέχνες και προκαλούσαν το θαυμασμό των ξένων περιηγητών. Θα μπορούσαμε και σήμερα να θαυμάζουμε, έστω και σε αυτή την κατάσταση, τους θεούς του Ολύμπου, τους ημίθεους και τους ήρωες της Αττικής εκεί που τους τοποθέτησε ο Φειδίας αν δεν κατέφθανε στην Αθήνα τα 1801 ο λόρδος Έλγιν ο οποίος έγινε παγκοσμίως γνωστός για τις βάρβαρες και ανέντιμες πράξεις του εις βάρος του μνημείου και της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ως πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, εκμεταλλεύτηκε κατά τον καλύτερο τρόπο το κύρος και τη δύναμη της Αγγλίας της εποχής εκείνης και κατόρθωσε να προμηθευτεί από τους Τούρκους το περιβόητο φιρμάνι που του επέτρεπε να σχεδιάσει και να αντιγράψει τα γλυπτά του Παρθενώνα.

Έχοντας λοιπόν την ελευθερία κινήσεων στην Ακρόπολη εγκατέστησε μία ομάδα <<καλλιτεχνών>> οι οποίοι για μία πενταετία επιδόθηκαν στο καταστροφικό τους έργο που είχε σαν αποτέλεσμα την απογύμνωση του μνημείου.

Έργα για τα οποία έχουν γραφτεί ύμνοι, αριστουργήματα που θαύμασε όλη η ανθρωπότητα, αγάλματα που ο διάσημος γλύπτης Κανόβα θεώρησε ότι ήταν ιεροσυλία μόνο και να τα αγγίζει κανείς, ο λόρδος Έλγιν δεν δίστασε να τα βεβηλώσει και να τα αποσπάσει από το μνημείο προκαλώντας ανεπανόρθωτες ζημίες σε αυτά και στα πλησίον αυτών αρχιτεκτονικά μέλη.

Από τη νότια πλευρά του Παρθενώνα αφαιρέθηκαν 15 μετώπες. Κατά την αποξήλωσή τους εκτός από τις ζημίες που προκλήθηκαν στα υπερκείμενα γείσα, τα οποία οι εργάτες πετούσαν κατά γης, τους ξέφυγε και μία μετώπη η οποία κομματιάστηκε πέφτοντας από ύψος δώδεκα μέτρων. Το γεγονός αυτό όπως αναφέρει ο Βρετανός καθηγητής Έντουαρντ Ντάνιελ Κλαρκ προκάλεσε το δάκρυ ακόμα και του Τούρκου διοικητή.

Από τη ζωφόρο απέσπασαν 56 πλάκες συνολικού μήκους εξήντα μέτρων. Οι λίθοι της ζωφόρου έχουν πάχος 60 εκατοστά και αποτελούν βασικό δομικό στοιχείο του μνημείου. Χρησιμοποιώντας ειδικά πριόνια οι άνθρωποι του Έλγιν απέκοψαν μία φέτα από την κύρια όψη των λίθων όπου ήταν η γλυπτή παράσταση.
Η καταστροφική μανία του Έλγιν και το μέγεθος της ιεροσυλίας κορυφώνονται κατά την απογύμνωση των αετωμάτων όπου με άγαρμπο και βίαιο τρόπο αφαιρέθηκαν δεκαεπτά θεϊκές μορφές. Η ζημιά που προκλήθηκε στα γλυπτά είναι σήμερα εμφανής, η ζημιά όμως που προκλήθηκε στη σύνθεση και στην έμπνευση του Φειδία είναι κάτι που θα δικαίωνε την μεγαλύτερη θεϊκή τιμωρία.

Η λεηλασία του Παρθενώνα ολοκληρώθηκε με την αρπαγή ενός σπονδύλου και ενός δωρικού κιονόκρανου. Για τα δύο αυτά δομικά στοιχεία της βόρειας κιονοστοιχίας παρουσιάζεται μία μοναδική ευκαιρία την εποχή αυτή να επιστραφούν για να τοποθετηθούν στην αρχική τους θέση τώρα που εκτελούνται σημαντικά αναστηλωτικά έργα στο χώρο αυτό του μνημείου. Όπως υποστήριξαν στην 5η διεθνή συνάντηση, που έγινε στην Αθήνα από 5 έως 8/10/2002, ο πολιτικός μηχανικός Κωνσταντίνος Ζάμπας μελετητής της αναστήλωσης και ο αρχιτέκτονας του τεχνικού γραφείου του Παρθενώνα Νίκος Τογανίδης, αν δεν συμβεί αυτό τώρα δεν θα συμβεί ποτέ άλλοτε. Δυστυχώς, το πρόγραμμα αναστήλωσης της βόρειας περίστασης έχει ολοκληρωθεί χωρίς να ενσωματωθούν τα δύο αυτά δομικά στοιχεία στην αρχική τους θέση.

Στο σύνολο των γλυπτών που αφαίρεσε ο Έλγιν από τα μνημεία της Ακρόπολης, συμπεριλαμβάνεται η Καρυάτιδα και ο κίων του Ερεχθείου, τέσσερις πλάκες από τη ζωφόρο του Ναού της Αθηνάς Νίκης και ένα δωρικό κιονόκρανο από τα Προπύλαια. Όλα αυτά τα αριστουργήματα που αποτελούν θησαυρό της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς εκλάπησαν από τον Έλγιν με μοναδικό σκοπό τη διακόσμηση της εξοχικής του κατοικίας στη Σκωτία. Αυτό φαίνεται φανερά από ένα γράμμα που έστειλε ο Έλγιν προς τον Λουσιέρι που ήταν επικεφαλής του συνεργείου του στις 10 Ιουλίου 1801 και από το ημερολόγιο της γυναίκας του Μαίρης Έλγιν (3 Μαΐου 1802).

Έτσι καταρρίπτονται και οι ισχυρισμοί των υποστηρικτών του Έλγιν που λένε ότι ο Βρετανός πρέσβης της Κωνσταντινούπολης προέβη σε αυτές τις πράξεις για να προωθήσει τις καλές τέχνες στην Αγγλία. Δυστυχώς όμως για αυτόν δεν κατόρθωσε να εκπληρώσει τον σκοπό του γιατί επήλθε η θεία τιμωρία που του επιφύλαξε μεγάλες συμφορές και τον υποχρέωσε να πουλήσει τελικά την συλλογή του το 1816 στην Βρετανική κυβέρνηση και στη συνέχεια να καταλήξουν τα γλυπτά στο Βρετανικό μουσείο.

Κατά την διαπραγμάτευση ο λόρδος Έλγιν έθεσε σαν όρο τα γλυπτά του Φειδία, του Καλλίμαχου, του Αλκαμένη, του Μύρωνα και των άλλων δημιουργών της ελληνικής κλασικής εποχής να φέρουν το όνομα του. Και δυστυχώς μέχρι σήμερα είναι παγκοσμίως γνωστά όχι με το όνομα του δημιουργού, ούτε με το όνομα των μνημείων για τα οποία δημιουργήθηκαν αλλά με το όνομα του αρχαιοκάπηλου Έλγιν.

“Τα Ελγίνεια Μάρμαρα” λοιπόν, σήμερα εκθέτονται στο Βρετανικό μουσείο και εκθέτουν ανεπανόρθωτα διακόσια χρόνια τώρα το υπερήφανο Αγγλικό έθνος.
Στην αίθουσα που φέρει το όνομα “Ντουβίν”, σε μια διάταξη που δεν φωτίζει τον επισκέπτη για την πραγματική τους θέση και την μεταξύ τους σχέση που είχαν στο μνημείο, είναι τοποθετημένες οι δεκαπέντε μετώπες από τη νότια πλευρά του Παρθενώνα, οι 56 πλάκες της ζωφόρου και οι δεκαεπτά θεϊκές μορφές των αετωμάτων. Ο Ντουβίν είναι ο λόρδος που σύμφωνα με τις αποκαλύψεις του Κρίστοφερ Χίτσενς και του Γουίλιαμ Σεντ Κλαίρ, έδωσε εντολή να καθαρίσουν τα γλυπτά με μεταλλικές βούρτσες προκαλώντας έτσι ανεπανόρθωτες ζημιές στις ιστορικές επιφάνειες των γλυπτών.

Για την Καρυάτιδα που στηρίζει ένα πατάρι στην αίθουσα 19 και για τον Κίονα του Ερεχθείου έχω αναφερθεί παλαιότερα σε μια επιστολή που δημοσιεύτηκε στην “Ελευθεροτυπία” στις 3 Σεπτεμβρίου 2002 και στο περιοδικό Διακοσμητικά Πετρώματα τον Ιανουάριο του 2003. Εκεί, εκφράζω την ανησυχία μου για τον κίνδυνο που διατρέχουν από τους αμέτρητους επισκέπτες που έχουν όλη την άνεση να φωτογραφηθούν αγκαλιάζοντας τις εύθραυστες επιφάνειες των γλυπτών. Στην αίθουσα αυτή σε μια σκοτεινή γωνία φυλακίζονται και οι τέσσερις πλάκες της ζωφόρου του ναού της Αθηνάς Νίκης.

Όσο για τον σπόνδυλο και το Δωρικό κιονόκρανο της βόρειας κιονοστοιχίας, τοποθετημένα τελείως ανορθόδοξα σε κεντρικό σημείο του Βρετανικού Μουσείου έτσι ώστε να παριστάνουν το άνω τμήμα της γωνιακής κολόνας του Παρθενώνα, αποδεικνύουν την έλλειψη σοβαρότητας των υπευθύνων του Βρετανικού Μουσείου.

Ότι απόμεινε στο μνημείο μετά την καταστροφή που προκάλεσε η βόμβα του Μοροζίνι και η λεηλασία του Έλγιν, άλλα γλυπτά βρίσκονται επάνω στο μνημείο, άλλα στο μουσείο της Ακρόπολης και στα εργαστήρια του μουσείου. Μία κεφαλή Κενταύρου και ενός Λαπίθη βρίσκονται σε μουσείο της Κοπεγχάγης, μία πλάκα της ζωφόρου στο Λούβρο και ένα τμήμα μιας άλλης πλάκας στη Βιέννη. Η δυτική ζωφόρος είναι η μόνη που διασώθηκε σχεδόν ολόκληρη επάνω στο μνημείο. Το 1993 όμως έγινε η αποξήλωσή της και μεταφέρθηκε για συντήρηση στα εργαστήρια του μουσείου.