Το θέμα της σημερινής μου ομιλίας είναι: «Η κατασκευή, η αρχιτεκτονική και ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα». Ελπίζω σε πολλούς από εσάς να λύσω τις εύλογες απορίες για το πώς μετέφεραν τα μάρμαρα, πως τα ανέβαζαν στην Ακρόπολη και πως τα τοποθετούσαν στα μνημεία την αρχαία εποχή.
Πριν μπω όμως στο κυρίως θέμα, όπως συνηθίζω σε κάθε ομιλία μου, θα αναφερθώ εν συντομία στην ιστορία του Βράχου της Ακρόπολης και των μνημείων που χτίστηκαν εκεί, πριν την κατασκευή του Παρθενώνα.
Σύμφωνα λοιπόν με τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις ιστορικές μαρτυρίες, ο Βράχος της Ακρόπολης άρχισε να κατοικείται το 4.000 με 3.500 π.Χ. Οι μακέτες, τα σχέδια και τα σκίτσα που θα δείτε είναι του αρχιτέκτονα, συγγραφέα και καθηγητή του Μετσοβείου Πολυτεχνείου Μανόλη Κορρέ. Νιώθω πολύ ευτυχής που συνεργάστηκα μαζί του εκτελώντας τρία αναστηλωτικά έργα σε δικές του μελέτες. Τον γνώρισα από κοντά και διδάχτηκα τόσα πολλά. Με τον Μανόλη Κορρέ και μια «καλημέρα» να ανταλλάξει κάποιος κάτι θα διδαχθεί από αυτόν. Για μένα, αυτός ο χαρισματικός σύγχρονος αρχιτέκτονας, είναι κάτι μεταξύ Ικτίνου, Καλλικράτη και Φειδία.
Το πρώτο κτίριο λοιπόν που χτίστηκε στην Ακρόπολη ήταν το 1.500 π.Χ. το οποίο μετά από πολλές τροποποιήσεις το 525 π.Χ. έλαβε την μορφή που βλέπουμε στην μακέτα. Είναι ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ ή ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΕΩΣ. Τα θεμέλια αυτού του Αρχαίου Ναού σώζονται μέχρι σήμερα μπροστά από το πρόπυλο των Καρυάτιδων.
Στην θέση του σημερινού Παρθενώνα υπάρχουν ευρήματα από τρεις αρχαιότερους ναούς. Ο ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ, ΤΟ ΕΚΑΤΟΝΤΟΠΕΔΟΝ που χτίστηκε το 600 π.Χ. και διατηρήθηκε 80 χρόνια περίπου. Ευρήματα του ΑΡΧΑΙΟΥ ΝΑΟΥ και του ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ σώζονται στα βόρεια τείχη του Βράχου και στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης όπου εκτίθενται αετώματα και άλλα περίτεχνα αρχιτεκτονικά στοιχεία των δύο αυτών κτιρίων.
Το 500 π.Χ. περίπου άρχισε να κτίζεται ένας κολοσσιαίος ναός στην θέση του ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ ο οποίος όμως δεν αποπερατώθηκε ποτέ γιατί άρχισε να εμφανίζεται ο Περσικός κίνδυνος. Τα θεμέλια αυτού του κολοσσιαίου κτίσματος είναι ορατά μέχρι σήμερα και σε πολλά σημεία εξέχουν κατά πολύ από τα θεμέλια του Παρθενώνα.
Δέκα χρόνια μετά την Μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. Οι Αθηναίοι άρχισαν να χτίζουν ένα καινούργιο ναό στην ίδια θέση όπου για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε μάρμαρο από την Πεντέλη. Όλοι οι προηγούμενοι ναοί ήταν από πωρόλιθο. Πρόκειται για τον Προπαρθενώνα ο οποίος όμως καταστράφηκε κατά την οικοδόμηση του από τους Πέρσες που είχαν καταλάβει την Αθήνα το 480 π.Χ., οι οποίοι κατέστρεψαν και τον Αρχαίο Ναό που αναφέρθηκα προηγουμένως και άλλα Ιερά της Ακρόπολης.
Στον ευρύτερο χώρο της Ακρόπολης υπάρχουν διάσπαρτα πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη του Προπαρθενώνα. ‘Αλλα δέ έχουν ενσωματωθεί στο βόρειο τείχος, πίσω από τον Ερέχθειο και ένα μεγάλο μέρος από τα μάρμαρα έχουν χρησιμοποιηθεί για την οικοδόμηση του Περικλείου Παρθενώνα που θα δούμε στην συνέχεια.
Μετά από 30 χρόνια, ο Περικλής που ήταν ένας άξιος και ιδιοφυής πολιτικός, αφού κατόρθωσε να εξασφαλίσει μακροχρόνια ανακωχή με τους Πέρσες και αφού εδραίωσε τη Δημοκρατία και την ευημερία στον λαό του, έπεισε τις συμμαχικές πόλεις των Ελλήνων ότι έπρεπε να κτιστεί ένας νέος μεγαλοπρεπής ναός αφιερωμένος στην θεά Αθηνά. Επέλεξε τους πιο ικανούς αρχιτέκτονες της εποχής εκείνης, Ικτίνο και Καλλικράτη, που όπως αποδεικνύεται μετά από 2500 χρόνια είναι οι κορυφαίοι αρχιτέκτονες όλων των εποχών. Ο Φειδίας αυτός ο φωτισμένος γλύπτης, ο μεγάλος δημιουργός ήταν ο στενός συνεργάτης του Περικλή, ο καλλιτεχνικός του σύμβουλος και ο ανώτατος επόπτης όλων των εργασιών. Το 447 π.Χ άρχισε να κτίζεται ο Παρθενώνας του Περικλή. Ο “Περίκλειος Παρθενώνας”. Οι οικοδομικές εργασίες αποπερατώθηκαν το 438 π.Χ., σε εννέα μόλις χρόνια, ενώ η φιλοτέχνηση των γλυπτών το 432 π.Χ., δηλαδή σε άλλα έξι χρόνια.
Όλοι οι μελετητές, ερευνητές, ιστορικοί, τεχνικοί που ασχολήθηκαν με την κατασκευή του μνημείου, εκφράστηκαν με θαυμασμό που σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα και με τα πρωτόγονα μέσα της εποχής εκείνης κτίστηκε ο Παρθενώνας. Ο Μανόλης Κορρές αναφέρει ότι «ένα παρόμοιο κτίριο με τα μεταφορικά και ανυψωτικά μέσα και με την σύγχρονη τεχνολογία της εποχής μας θα απαιτούσε σήμερα διπλάσιο χρόνο για να κτιστεί. Θα ήταν δε πολύ δύσκολο να πει κανείς ότι θα είχαν επιτευχθεί αυτές οι φανταστικές λεπτομέρειες, η αρχιτεκτονική τελειότητα και η κατασκευαστική ακρίβεια».
Αναφέρει επίσης ότι από τους επισκέπτες της Ακρόπολης, άλλοι θαυμάζουν και απορούν για το χειρωνακτικό επίτευγμα και αγνοούν το καλλιτεχνικό. «Πως μετέφεραν τα μάρμαρα, πως τα ανέβασαν;». Άλλοι πάλι θαυμάζουν το καλλιτεχνικό επίτευγμα και αγνοούν το χειρωνακτικό. «Πως τα εμπνεύστηκαν, πως τα σχεδίασαν, πως τα σμίλεψαν;» Και οι μεν και οι δε όπως αναφέρει ο Μανόλης Κορρές, αγνοούν κάτι πολύ σημαντικό. Την τέλεια επιπέδωση και την απόλυτη εφαρμογή μεταξύ των αρχιτεκτονικών μελών.
Είμαι σίγουρος ότι πολλοί από εσάς θα έχουν τις ίδιες απορίες γι’ αυτό θα σας δείξω αρκετές εικόνες σε σκίτσα, μακέτες και σχέδια. Ελπίζω να μπορέσω να λύσω κάποιες απορίες σας για το πώς συνέβησαν αυτά σε τρεις διαφορετικές εποχές. Κατά την αρχαιότητα, πριν από 80-90 χρόνια, την περίοδο των αναστηλωτικών εργασιών του Νίκου Μπαλάνου και πως στην εποχή μας με την συμμετοχή της οικογενειακής επιχείρησης μας στην αναστήλωση του Παρθενώνα όπου κατασκευάσαμε εννιά σπονδύλους για τους δωρικούς κίονες, τρία τρίγλυφα και δυο γείσα για την Βόρεια περίσταση.
Τα σκίτσα που θα δούμε τώρα είναι από το βιβλίο του Μανόλη Κορρέ «ΑΠΟ ΤΟ ΛΑΤΟΜΕΙΟ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ» όπου εξελίσσεται μια ιστορία ενός δωρικού κιονόκρανου από το σημείο της εξόρυξης μέχρι την Ακρόπολη. Με ένα φανταστικό και πολύ παραστατικό τρόπο ο σπουδαίος αυτός αρχιτέκτονας της εποχής μας, διηγείται όλες τις φάσεις και τα στάδια των εργασιών που δίνει την εντύπωση ότι βίωσε ο ίδιος αυτές τις μεγάλες στιγμές.
Στην πρώτη εικόνα παρατηρούμε τον προϊστάμενο του λατομείου της Πεντέλης να επιλέγει το τμήμα του πετρώματος για την κατασκευή του δωρικού κιονόκρανου.
Εδώ παρατηρούμε μια ομάδα ικανών λατόμων να προσπαθούν να αποσπάσουν τον μαρμάρινο όγκο από το μητρικό πέτρωμα. Με τον συντονισμό του υπεύθυνου αρχιτεχνίτη φέρουν ταυτόχρονα πολλαπλά χτυπήματα με τις βαριές επάνω στις μεταλλικές σφήνες που έχουν τοποθετήσει. Βλέπουμε επίσης άλλους εργατοτεχνίτες από άλλες θέσεις να βοηθούν με μεγάλους μοχλούς και λοστάρια. Αυτή η εργασία συνεχιζόταν με ένα ιδιαίτερο συντονισμό και πολύ ιδρώτα μέχρι να ακουστεί το υπόκωφο τρίξιμο που θα πρόδιδε την απόσχιση του όγκου.
Σε μεταγενέστερες εποχές και μέχρι τις προηγούμενες δεκαετίες, η εξόρυξη σε πολλά λατομεία γίνονταν με ανατινάξεις. Αυτή η μέθοδος απήλασε τους λατόμους από πολύ κόπο. Έκρυβε όμως πολλούς κινδύνους στους δε όγκους, που εξορύσσονταν με αυτόν τον τρόπο υπήρχε πιθανότητα στο εσωτερικό τους να δημιουργηθούν αθέατες ρηγματώσεις. Στην εποχή μας η εξόρυξη γίνεται με μεγάλα σκαπτικά μηχανήματα, με διατρητικά εργαλεία και με συρματοκοπές.
Σε αυτήν την εικόνα βλέπουμε, στο ακανόνιστο μάρμαρο να δίδεται αρχικά ένα γεωμετρικό σχήμα επάνω στο λατομείο και στην συνέχεια, μετά από ειδική επεξεργασία, να παίρνει το βασικό σχήμα του δωρικού κιονόκρανου. Οι εικόνες που ακολουθούν είναι η τοποθέτηση του ημίεργου δωρικού κιονόκρανου επάνω σε ξύλινο έλκηθρο, η μεταφορά του σε κατηφορικό δρόμο, η φόρτωση στην ξύλινη άμαξα, η μεταφορά του για την Ακρόπολη και εδώ παρακολουθούμε την ανύψωση του φορτίου στον Βράχο της Ακρόπολης. Είκοσι ζώα με μια άδεια άμαξα προς τα κάτω και με την βοήθεια τροχαλία, που είναι στερεωμένος ψηλά στο βράχο, το φορτίο με την άλλη άμαξα χωρίς τα ζώα, ανεβαίνει στην Ακρόπολη.
Εδώ βλέπουμε στο εργοτάξιο του Παρθενώνα πως γίνονταν η ανύψωση των μαρμάρων με τροχαλίες, πως σμιλεύονταν οι ραβδώσεις των κιόνων και με τι τρόπο γίνονταν η επιπέδωση των εδρών στους σπονδύλους. Εδώ η ξύλινη χειροκίνητη ανυψωτική μηχανή για τα μεγάλα φορτία.
Αυτά λοιπόν κατά την αρχαιότητα. Να δούμε όμως πως γίνονταν σε άλλες εποχές η μεταφορά και η ανύψωση των μαρμάρων. Εδώ βλέπουμε την «νταλίκα» του 1930 και εδώ την νταλίκα του 1998 που μεταφέρει από τα εργαστήρια μας στην Ακρόπολη τους σπονδύλους που κατασκευάσαμε εμείς.
Να ξαναδούμε όμως την ανύψωση των μαρμάρων στην Ακρόπολη κατά την αρχαιότητα. Η επόμενη εικόνα μας δείχνει πως ανέβαζαν τα μάρμαρα πριν 80 χρόνια και στην συνέχεια πως ανεβάσαμε εμείς τους σπονδύλους, τα τρίγλυφα και τα γείσα που κατασκευάσαμε.
Να δούμε τώρα πως γινόταν η επιπέδωση των εδρών των σπονδύλων στην αρχαιότητα και πως με τον ίδιο τρόπο και εμείς κατορθώσαμε να τηρήσουμε τις τεχνικές αυστηρές προδιαγραφές με ανοχή σε λάθος μέχρι 5% του χιλιοστού.
Δεν διστάζω να το πω ότι από την επιστημονική επιτροπή και από τους τεχνικούς της Ακρόπολης αυτό θεωρήθηκε μεγάλο σύγχρονο επίτευγμα καθώς πετύχαμε αυτές τις τεχνικές ακρίβειες με χειρωνακτικά μέσα. Τα σύγχρονα μηχανήματα που διαθέτουμε φτάνουν σε απόσταση χιλιοστών ή χιλιοστού.
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ
Σχετικά με την αρχιτεκτονική του Παρθενώνα, είναι ένα πολύ μεγάλο θέμα και ο χρόνος που έχουμε στη διάθεση μας δεν μας επιτρέπει να πούμε πολλά. Θα περιοριστώ σε μια περιγραφή της εξωτερικής όψης του μνημείου και στις περίφημες αρχιτεκτονικές εκλεπτύνσεις. Προηγουμένως όμως θα σας παρουσιάσω τις αναφορές και τα επαινετικά λόγια που συγκέντρωσα με τα οποία έχουν εκφραστεί διάφορα επίσημα πρόσωπα, ιστορικοί, μελετητές, καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο και σε όλες τις εποχές.
Επίσης έχουν πει και έχουν γραφεί ότι:
Έχει ΑΥΣΤΗΡΗ ΑΡΜΟΝΙΑ, ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ, ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ, ΗΡΕΜΙΑ, ΚΑΛΛΟΣ, ΤΕΛΕΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ, ΑΝΥΠΕΡΒΛΗΤΗ ΟΜΟΡΦΙΑ, ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΧΑΡΗ, ΕΛΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΖΩΝΤΑΝΙΑ και ότι παρά τον όγκο του φαίνεται ΑΝΑΛΑΦΡΟΣ και παρά την παλαιότητα του ΕΦΗΒΟΣ. Αυτό το τελευταίο ελέχθη από τον Πλούταρχο όταν ο Παρθενώνας ήταν ηλικίας 500 ετών πριν ακόμα δεχτεί την πυρκαγιά του 267μ.Χ.
Να δούμε τώρα μερικές εικόνες από τους πίνακες του Αναστάσιου Ορλάνδου και από μια έκδοση της «ΜΕΛΙΣΣΑ» πως ήταν ο Παρθενώνας σε διάφορες εποχές από την κλασική εποχή μέχρι σήμερα.
Όταν μιλάμε για τις αρχιτεκτονικές εκλεπτύνσεις εννοούμε τις αδιόρατες καμπυλότητες των βαθμίδων του στηλοβάτη του επιστηλίου και τις αδιόρατες κλίσεις και εντάσεις των κιόνων. Αν προσέξουμε αυτήν την εικόνα θα παρατηρήσουμε το φούσκωμα που δημιουργείται στο κέντρο της απόστασης το οποίο μεταφέρεται και στα υψηλότερα οριζόντια τμήματα του θρίγκου.
Αν τοποθετήσουμε ένα πορτοκάλι σε μία γωνία δεν μπορούμε να το δούμε από την άλλη γωνία διότι το κέντρο υπερυψώνεται κατά 11,5 εκατοστά στις μεγάλες πλευρές και περίπου 6,5 εκατοστά στις μικρές πλευρές. Οι κίονες έχουν μείωση, κλίση και ένταση (ένα φούσκωμα στο 1/3 του ύψους του).
Σ’ αυτό το σκίτσο βλέπουμε, σε υπερβολική σχεδίαση ότι αν επεκτείνουμε νοερά τους κίονες θα συναντηθούν, της μικρής πλευράς στα 4950μ. και της μεγάλης πλευράς στα 2.200μ. Οι γωνιακοί κίονες έχουν κατά 4 εκατοστά μεγαλύτερη διάμετρο από τους υπόλοιπους και οι αποστάσεις των γωνιακών κιόνων με τους γειτονικούς κίονες είναι πιο μικρές από τις άλλες αποστάσεις.
Αυτό έγινε διότι οι γωνιακοί κίονες εκτεθειμένοι στον ορίζοντα θα φαίνονταν πιο λεπτοί, πιο καχεκτικοί. Οι κλίσεις των κιόνων έχουν σαν σκοπό την εντύπωση της τέλειας έδρασης, την αντισεισμικότητα και την αποφυγή της εντύπωσης ότι οι κίονες γέρνουν προς τα έξω λόγω της παραμόρφωσης που δημιουργεί η ανθρώπινη όραση.
Στον Παρθενώνα περιλαμβάνεται ολόκληρη η γνώση της εποχής εκείνης για την οπτική αντίληψη. Για τις οπτικές παραμορφώσεις που προκαλεί η απόσταση και το μέγεθος των κτιρίων υπάρχουν αναφορές και από τον Πλάτωνα. Όλες λοιπόν αυτές οι αρχιτεκτονικές εκλεπτύνσεις φανερώνουν την ικανότητα του Φειδία για την πρόβλεψη του οπτικού αποτελέσματος.
Ανύποπτος ο επισκέπτης νιώθει ξαφνικά να αιχμαλωτίζεται το βλέμμα του επάνω στην γραμμή του κίονα. Παρατηρεί και δεν μπορεί να εξηγήσει τι ακριβώς συμβαίνει. Με την ένταση δίνεται η εντύπωση ότι οι κίονες είναι ζωντανοί οργανισμοί που αναπνέουν με βαθιά ανάσα για να σηκώσουν τα φορτία.
Για να επιτευχθεί η κλίση του κίονα, η εξωτερική πλευρά του πρώτου σπονδύλου είναι μεγαλύτερη κατά 4 εκ. από την εσωτερική πλευρά. Αυτό διότι πρέπει να δοθεί η κλίση στον κίονα και επειδή ο στυλοβάτης, στο σημείο της έδρασης έχει κλίση προς τα έξω. Το αντίθετο συμβαίνει στον τελευταίο σπόνδυλο με πιο ήρεμο τρόπο ώστε να ομαλοποιηθεί κάπως η θέση των δωρικών κιονόκρανων όπου εδράζονται τα επιστήλια τα οποία και αυτά έχουν κάποια κλίση.
Κατά τους αρχαιολόγους ΓΕΩΡΓΙΟ ΜΠΑΚΑΛΑΚΗ και ΑΛΚΗΣΤΗ ΧΩΡΕΜΗ αυτές οι αρχιτεκτονικές ιδιαιτερότητες του Παρθενώνα προϋποθέτουν δυσκολότατους υπολογισμούς και ιδιαίτερη δεξιοτεχνία για την εφαρμογή τους.
Ο Παρθενώνας αποτελείται από 16.000 αρχιτεκτονικά μέλη περίπου. Το καθένα από αυτά έχει την δική του ταυτότητα, τα περισσότερα δεν έχουν απόλυτο γεωμετρικό σχήμα και κατασκευάζονταν ταυτόχρονα από διάφορες ομάδες λιθοξόων. Είχαν τόση ακρίβεια ώστε όταν τοποθετήθηκαν είχαν μεταξύ τους απόλυτη εφαρμογή.
Θα το ξαναπώ πάλι ότι αυτήν την ακρίβεια δέκατων του χιλιοστού πετύχαμε και εμείς στους σπονδύλους, τα τρίγλυφα και τα γείσα που κατασκευάσαμε με χειρωνακτικά μέσα όπως στην αρχαιότητα, καθώς τα σύγχρονα μηχανήματα μας φτάνουν στην απόσταση χιλιοστών και όχι δεκάτων του χιλιοστού.
Σ’ αυτό το σημείο για τον γιο μου Κωνσταντίνο που είχε την κύρια ευθύνη και για τους μαρμαρογλύπτες μας ΘΑΝΟ ΓΕΩΡΓΙΟ, ΤΟΛΗ ΚΥΡΙΑΖΙΔΗ, ΑΝΤΩΝΗ ΚΟΥΦΑ που εργάστηκαν με ζήλο θα ζητήσω το χειροκρότημά σας.
Υπάρχει και κάτι άλλο πολύ σημαντικό. Στην ιστορία του Παρθενώνα έχει πλέον καταγραφεί ότι στα τέλη του 20ου αιώνα η Επιστημονική Επιτροπή της Ακρόπολης επέλεξε μια καλλιτεχνική επιχείρηση από την Μακεδονία να κατασκευάσει σπονδύλους, τρίγλυφα και γείσα για την αναστήλωση του μνημείου. Αυτό αποτελεί άλλη μία απόδειξη ότι η Μακεδονία, όπως στην αρχαιότητα, συμπορεύονταν πολιτιστικά με την υπόλοιπη Ελλάδα έτσι και σήμερα συμβάλλει στην συντήρηση των μνημείων μας και στη διατήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Για την Μακεδονία λοιπόν αξίζει άλλο ένα χειροκρότημα.
Ο ΓΛΥΠΤΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ
Ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα αποτελείται από τρεις ενότητες: Τα αγάλματα των Αετωμάτων, τις Μετόπες και τη Ζωφόρο. Μέσα στα δύο τριγωνικά τύμπανα των αετωμάτων θεϊκές μορφές του Ολύμπου, ημίθεοι και ήρωες της Αττικής διηγούνται δύο μύθους σχετικά με τη θεά Αθηνά.
Στο ανατολικό αέτωμα, με θεϊκή μεγαλοπρέπεια η γέννηση της θεάς. Σύμφωνα με έναν πανάρχαιο μύθο, ο Δίας είχε έναν φοβερό πονοκέφαλο και πρόσταξε τον Ήφαιστο να του ανοίξει το κεφάλι. Αυτός χτύπησε με έναν πέλεκυ το κεφάλι του Δία και αμέσως ξεπετάχτηκε από μέσα η Αθηνά με την πανοπλία της, το κράνος και το δόρυ. Ο Δίας στο κέντρο του αετώματος καθισμένος στον θρόνο και δίπλα του όρθια η πρωτοεμφανιζόμενη θεά Αθηνά. Στην αριστερή κλειστή γωνία του τριγώνου από το άρμα του ανατέλλοντος Ηλίου προβάλλονται οι 4 κεφαλές των αλόγων. Οι άλλες θεότητες, σε κατάσταση εκστασιασμού θαμπώνονται από το υπερφυσικό αυτό γεγονός. Στην δεξιά κλειστή γωνία του τριγώνου το θέμα κλείνει με τις κεφαλές των αλόγων από το άρμα της δυομένης Σελήνης.
Στο δυτικό αέτωμα προβάλλεται ο μύθος της διαμάχης της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα για την κυριαρχία της Αττικής γης. Όρθιοι στο κέντρο του αετώματος μόλις έχουν κατέβει από τα άρματα τους, μεγαλοπρεπείς γεμάτοι ζωντάνια, έτοιμοι να αναμετρηθούν. Ο Ποσειδώνας χτυπάει με την τρίαινα του την γη και αναβλύζει νερό. Η Αθηνά καρφώνει το δόρυ της στο χώμα και φυτρώνει μια ελιά. Οι άλλες θεότητες, ημίθεοι και ήρωες παρίστανται μάρτυρες αυτής της αναμέτρησης. Ο βασιλιάς Κέκροπας ανακηρύσσει την θεά Αθηνά προστάτιδα της Αττικής η οποία δίνει και το όνομα στην πόλη, η δε ελιά γίνεται το Ιερό σύμβολο της Αθήνας.
Οι δύο αυτές γλυπτικές συνθέσεις των αετωμάτων αποτελούν το ύψιστο επίτευγμα ανθρώπινης έμπνευσης και δημιουργίας. Η λεπτομέρεια, η αρχιτεκτονική σμίλευση του πεντελικού μαρμάρου, η απόδοση της κίνησης και της ζωντάνιας των μορφών, διατηρούνται ισορροπημένα σε όλα τα σημεία της σύνθεσης, ακόμη και στο πίσω μέρος των ολόγλυφων αγαλμάτων που αποτελούσε την αθέατη πλευρά του έργου.
Οι μετόπες του Παρθενώνα είναι αυτόνομες πλάκες διαστάσεων 1.30Χ1.30 περίπου η κάθε μία, με αναγλυφότητα 25-30 εκατοστών. Φιλοτεχνήθηκαν στα εργαστήρια και τοποθετήθηκαν συρταρωτές στις υποδοχές των τριγλύφων. Οι μετόπες εναλλάξ με τα τρίγλυφα αποτελούν μια συνεχή ζώνη που περιτρέχει το κτίριο κάτω από τα οριζόντια γείσα των αετωμάτων και συνεχίζουν και στις δύο μακριές πλευρές σε μικρή απόσταση από την κατάληξη των μαρμάρινων επικαλύψεων της στέγης του Παρθενώνα. Η ανατολική πλευρά διηγείται σκηνές γιγαντομαχίας. Μυθικοί γίγαντες που θέλησαν να ανατρέψουν ανεπιτυχώς τους θεούς του Ολύμπου.
Η δυτική όψη παριστάνει πολεμικές σκηνές Ελλήνων εναντίον Αμαζόνων. Οι Αμαζόνες ήταν μια πολεμική φυλή γυναικών από τα παράλια του Εύξεινου Πόντου. Η βόρεια όψη διηγείται μάχες από την άλωση της Τροίας και η νότια συμπλοκές Κενταύρων με τους Λάπηθες. Οι Κένταυροι ήταν μυθικά τέρατα τα οποία ήταν άνθρωποι από τη μέση και πάνω και άλογα από τη μέση και κάτω. Κατοικούσαν σε όρη της Θεσσαλίας όπου ζούσαν και οι Λάπηθες. Στον γάμο του βασιλιά των Λαπήθων Πειρίθοου κάλεσαν και τους Κένταυρους οι οποίοι αφού ήπιαν πολύ κρασί επιτέθηκαν στις γυναίκες των Λαπήθων με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν βίαιες σκηνές σώμα με σώμα. Ο Περίθοος βοηθούμενος από τον Θησέα κατόρθωσε να νικήσει τους Κενταύρους.
Η ζωφόρος κοσμεί το πάνω μέρος της τοιχοποιίας και των δύο επιστηλίων, Πρόναου και Οπισθόναου, εξωτερικά του σηκού στο ύψος της οροφής. Αποτελείται από λίθους σε διάφορα μήκη, πάχους 60 εκατοστών και ύψος 1.00μ περίπου σε συνεχή ανάγλυφη παράσταση 160 μέτρων.
Ο Φειδίας σε μία αξιοθαύμαστη καλλιτεχνική σύλληψη παριστάνει την λαμπρή πομπή των Παναθηναίων. Στα Παναθήναια που τελούνταν κάθε χρόνο, οι Αθηναίοι γιόρταζαν τα γενέθλια της θεάς Αθηνάς. Κάθε 4 χρόνια όμως ήταν τα μεγάλα Παναθήναια όπου διοργανώνονταν η επίσημη πομπή με σκοπό τη μεταφορά του ιερού πέπλου με το οποίο έντυναν το λατρευτικό ξόανο της θεάς Αθηνάς. Το ξόανο ήταν ένα ξύλινο άγαλμα που πίστευαν οι Αθηναίοι ότι έπεσε από τον ουρανό.
Σε μια μεγαλοπρεπή πομπή, τελετάρχες, ιερείς, παρθένες, με υδρίες, κάνιστρα και τελετουργικά σκεύη, ιππείς, άρματα, οπλίτες, καλλιτέχνες, γέροντες με κλαδιά, νέοι που έφερναν ζώα προς θυσία, ξεκινώντας από την νοτιοδυτική γωνία του ναού σε δύο ξεχωριστά ρεύματα κατευθύνονται προς το κέντρο της ανατολικής όψης. Το ένα ρεύμα διερχόμενο από τη δυτική και βόρεια όψη και το άλλο έχοντας ως αφετηρία το ίδιο σημείο διαμέσου της νότια πλευράς τερματίζουν στο κέντρο της ανατολικής όψης, όπου ο αρχιερέας πλαισιωμένος από τους θεούς του Ολύμπου παραλαμβάνει το ιερό πέπλο της θεάς Αθηνάς.
360 ανθρώπινες και θεϊκές μορφές και πλήθος ζώων συνθέτουν αυτό μεγαλοφυές γλυπτικό δημιούργημα. Η δυναμική του έργου σταματά τον χρόνο τη στιγμή που σε κάθε πρόσωπο και σε κάθε κίνηση αποτυπώνεται η ένταση, η εγρήγορση, η ευθυμία, η ανταγωνιστική και επιδεικτική διάθεση των ιππέων, ο ενθουσιασμός, η μεγαλοπρέπεια, η ιερότητα και η προσήλωση ανάλογα με το ρόλο που διαδραματίζει η κάθε μορφή.
Ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα συμπληρώνεται με τις τέσσερις λεονταροκεφαλές στις γωνίες του μνημείου που χρησίμευαν σαν υδρορροές και τα ανθεμωτά ακρωτήρια που κοσμούσαν τις κορυφές και τις απολήξεις των αετωμάτων.
Τα γλυπτά του Παρθενώνα σμιλεύτηκαν σε καθάριο Πεντελικό μάρμαρο. Εργάστηκαν περίπου πενήντα Έλληνες γλύπτες, υπό την φωτεινή καθοδήγηση του Φειδία. Οι πιο ικανοί, γνωστοί και από άλλα έργα τους, ο Μύρων ο οποίος ήταν πρεσβύτερος του Φειδία, ο Καλλίμαχος, ο δημιουργός του κορινθιακού κιονόκρανου, ο Αλκαμένης, ο Κριτίων, ο Κρησίλας, ο Αγοράκριτος, ο Κολώτης και άλλοι άξιοι καλλιτέχνες.
Δυστυχώς αυτά τα γλυπτικά αριστουργήματα των καλλιτεχνικών της ελληνικής αρχαιότητας, που λάμπρυναν τον παγκόσμιο πολιτισμό, υπέστησαν ανεπανόρθωτες καταστροφές σε διάφορες εποχές και από διάφορες αιτίες. Οι πιο σημαντικές όμως ζημιές που σημάδεψαν την ιστορική πορεία του μνημείου διαμέσου των αιώνων ήταν η ανατίναξη του Παρθενώνα από μια βόμβα του Μοροζίνι και η λεηλασία των ακρωτηριασμένων πλέον γλυπτών από τον Λόρδο Έλγιν. Η ανατίναξη έγινε όταν το 1687 ο Ενετός Μοροζίνι πολιορκούσε την Ακρόπολη στην οποία ήταν οχυρωμένοι οι Τούρκοι και χρησιμοποιούσαν τον Παρθενώνα για πυριτιδαποθήκη. Μια οβίδα που διαπέρασε τη στέγη προκάλεσε τρομακτική έκρηξη με αποτέλεσμα τον διαμελισμό του μνημείου.
115 χρόνια περίπου μετά την ανατίναξη τα γλυπτά του Παρθενώνα αν και ακρωτηριασμένα διατηρούσαν τη δύναμη να εμπνέουν τους νέους καλλιτέχνες και προκαλούσαν τον θαυμασμό των ξένων περιηγητών. Θα μπορούσαμε και σήμερα να θαυμάζουμε, έστω και σε αυτή την κατάσταση, τους θεούς του Ολύμπου, τους ημίθεους και τους ήρωες της Αττικής εκεί που τους τοποθέτησε ο Φειδίας αν δεν κατέφθανε στην Αθήνα το 1801 το συνεργείο του Λόρδου Έλγιν. Ο Λόρδος Έλγιν έγινε παγκοσμίως γνωστός για τις βάρβαρες και ανέντιμες πράξεις του εις βάρος του μνημείου και της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ως πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη εκμεταλλεύτηκε κατά τον καλύτερο τρόπο το κύρος και τη δύναμη της Αγγλίας της εποχής εκείνης και κατόρθωσε να προμηθευτεί από τους Τούρκους το περιβόητο φιρμάνι που του επέτρεπε να σχεδιάσει και να αντιγράψει τα γλυπτά του Παρθενώνα.
Έχοντας λοιπόν την ελευθερία κινήσεων στην Ακρόπολη εγκατέστησε μία ομάδα «καλλιτεχνών», κατεδαφιστών θα έλεγα εγώ, οι οποίοι για μια πενταετία επιδόθηκαν στο καταστροφικό τους έργο που είχε σαν αποτέλεσμα την απογύμνωση του μνημείου. Έργα για τα οποία έχουν γραφτεί ύμνοι, αριστουργήματα που θαύμασε όλη η ανθρωπότητα, αγάλματα που ο διάσημος γλύπτης Κανόβα θεώρησε ότι ήταν ιεροσυλία μόνο και να τα αγγίζει κανείς, ο λόρδος Έλγιν δεν δίστασε να τα βεβηλώσει και να τα αποσπάσει από το μνημείο προκαλώντας ανεπανόρθωτες ζημιές σε αυτά και στα πλησίον αρχιτεκτονικά μέλη.
Από τη νότια πλευρά του Παρθενώνα αφαίρεσε 15 μετόπες. Κατά την αποξήλωση τους εκτός από τις ζημίες που προκλήθηκαν στα υπερκείμενα γείσα, τα οποία οι εργάτες πετούσαν κατά της γης, τους ξέφυγε και μια μετόπη από τα χέρια, η οποία κομματιάστηκε πέφτοντας από ύψος 12 μέτρων. Το γεγονός αυτό όπως αναφέρει ο Βρετανός καθηγητής Εντουαρτ Ντανιελ Κλαρκ προκάλεσε και το δάκρυ του Τούρκου διοικητή και έγραψε: «…είδαμε με θλίψη το κενό που δημιουργήθηκε από την αφαίρεση της μετώπης. Όλοι οι πρέσβεις της υφηλίου και όλοι οι ηγεμόνες όσα μέσα και πλούτη και αν διαθέτουν δεν θα μπορέσουν ποτέ να αποκαταστήσουν αυτήν την ζημιά».
Από τη ζωφόρο απέσπασαν 56 πλάκες συνολικού μήκους 60 μέτρων. Οι λίθοι της ζωφόρου έχουν πάχος 60 εκατοστά και αποτελούν βασικό δομικό στοιχείο του μνημείου. Χρησιμοποιώντας ειδικά πριόνια οι άνθρωποι του Έλγιν απέκοψαν μια φέτα από την κύρια όψη των λίθων όπου ήταν η γλυπτή παράσταση.
Η καταστροφική μανία του Έλγιν και το μέγεθος της ιεροσυλίας κορυφώνονται κατά την απογύμνωση των αετωμάτων όπου με άγαρμπο και βίαιο τρόπο αφαιρέθηκαν δεκαεπτά θεϊκές μορφές. Η ζημιά που προκλήθηκε στην σύνθεση και στην έμπνευση του Φειδία είναι κάτι που θα δικαίωνε την μεγαλύτερη θεϊκή τιμωρία.
Έκπληκτοι οι περιηγητές, αρχαιολάτρες, καλλιτέχνες, άνθρωποι των γραμμάτων και της τέχνης είδαν τον Παρθενώνα να μετατρέπεται ξαφνικά σε εργοτάξιο κατεδαφιστών.
Ο διάσημος αρχιτέκτονας Ρόμπερτ Σμιρκ αναφέρει: «ενοχλήθηκα ιδιαίτερα όταν έβλεπα τους εργάτες του Έλγιν να μετακινούν με λοστούς τα μάρμαρα των τοίχων για να αφαιρέσουν ανάγλυφες πλάκες της ζωφόρου. Οι πέτρες που έπεφταν στο δάπεδο του ναού τράνταζαν όλο το έδαφος με ένα βαθύ κενό ήχο που έμοιαζε σαν σπασμωδικό μουγκρητό του πληγωμένου πνεύματος του ναού.
Ο δε καθηγητής Εντουαρτ Ντόνγουελ έγραψε τα εξής: «στρέφαμε με αποτροπιασμό το πρόσωπο μας να μην δούμε αυτές τις βέβηλες πράξεις που κατέστρεφαν ότι παρήγγειλε η υψηλή διάνοια του Περικλή και ότι εκτέλεσε η μεγαλοφυΐα του Φειδία.
Την μεγαλύτερη όμως αντίδραση προκάλεσε ένας άλλος λόρδος της Αγγλίας, ο Λόρδος Βύρων. Υψώνοντας την ποιητική του φωνή μαστιγώνει με ανελέητη γλώσσα τον Έλγιν για τις ανήθικες και βάρβαρες πράξεις του που κηλίδωσαν το όνομα της Αγγλίας.
«Τυφλά είναι τα μάτια που δεν δακρύζουν βλέποντας τη λεηλασία των ιερών από βέβηλα χέρια Εγγλέζων…»
«…Καταραμένη νάναι η ώρα που ξεχύθηκαν από το νησί τους για να γκρεμίσουν τα ιερά που φθονεροί καιροί σεβάστηκαν και τύραννοι άφησαν όρθια…»
«Αγγλία! Δεν σε καλοτυχίζω που είναι δικό σου παιδί, ενώ οι λεύτεροι άντρες σου έπρεπε να σπλαχνιστούν αυτή τη γη που κάποτε ελεύθερη υπήρξε και σήμερα αιμορραγεί…»
«Ελάτε λοιπόν εσείς κλέφτες ελεεινοί να συλήσετε ότι απόμεινε στον μαραμένο τόπο και ότι προσκυνητές ζητούν να δουν…»
Στο σύνολο των γλυπτών που αφαίρεσε ο Έλγιν από τα μνημεία της Ακρόπολης συμπεριλαμβάνεται η Καρυάτιδα και ο κίων του Ερεχθείου, τέσσερις πλάκες από τη ζωφόρο του Ναού της Αθηνάς Νίκης και ένα δωρικό κιονόκρανο από τα Προπύλαια. Όλα αυτά τα αριστουργήματα που αποτελούν τον θησαυρό της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς εκλάπησαν από τον Έλγιν με μοναδικό σκοπό τη διακόσμηση της εξοχικής του κατοικίας στην Σκωτία. Αυτό φαίνεται από ένα γράμμα που έστειλε ο Έλγιν προς τον Λουσιέρι που ήταν επικεφαλής του συνεργείου του στις 10 Ιουλίου1801 και από το ημερολόγιο της γυναίκας του Μαίρης Έλγιν (3 Μαΐου 1802). Έτσι καταρρίπτονται και οι ισχυρισμοί των υποστηρικτών του Έλγιν που λένε ότι ο Βρετανός πρέσβης της Κωνσταντινούπολης προέβη σε αυτές τις πράξεις για να προωθήσει τις καλές τέχνες στην Αγγλία. Δυστυχώς όμως για αυτόν δεν κατόρθωσε να διακοσμήσει την έπαυλη του γιατί επήλθε η θεία τιμωρία που του επιφύλαξε μεγάλες συμφορές και τον υποχρέωσε να πουλήσει τελικά την συλλογή του το 1816 στην Βρετανική κυβέρνηση και στη συνέχεια να καταλήξουν τα γλυπτά στο Βρετανικό μουσείο.
Κατά τη διαπραγμάτευση που έκανε για την τιμή των κλεμμένων έργων ο Λόρδος Έλγιν έθεσε σαν όρο τα γλυπτά των δημιουργών της ελληνικής κλασικής εποχής να φέρουν το όνομά του και δυστυχώς μέχρι σήμερα είναι παγκοσμίως γνωστά ως Ελγίνεια Μάρμαρα. Όμως τα έργα τέχνης παίρνουν το όνομα του δημιουργού ή το όνομα του μνημείου για το οποίο δημιουργήθηκαν. Είναι τα γλυπτά του Φειδία, του Μύρωνα, του Αλκαμένη. Είναι τα γλυπτά του Παρθενώνα, τα γλυπτά του Ερέχθειου και του Ναού της Αθηνάς Νίκης. Δεν είναι τα γλυπτά του αρχαιοκάπηλου Έλγιν. Δεν επιτρέπεται τουλάχιστον σε εμάς τους Έλληνες να τα αποκαλούμε Ελγίνεια μάρμαρα και να τιμάμε έτσι αυτόν που βεβήλωσε τα μνημεία μας.
Η Ελλάδα που είναι η γενέτειρα αυτών των πολιτιστικών θησαυρών άλλα και όλη η ανθρωπότητα πρέπει να φροντίσει τα γλυπτά της Ακρόπολης να συγκεντρωθούν στο χώρο που τα δημιούργησε. Το νέο μουσείο της Ακρόπολης σύμφωνα με ένα γκάλοπ που έγινε στη Μεγάλη Βρετανία είναι το καλύτερο μουσείο του κόσμου. Κάτω από τον καταγάλανο ουρανό, σε οπτική σχέση με τον Παρθενώνα, με υπερσύγχρονες και κατάλληλες κλιματολογικές συνθήκες, τα καταπονημένα αγάλματα θα διατηρηθούν κατά τον καλύτερο τρόπο για να παραδοθούν στις επόμενες γενεές στην καλύτερη τους κατάσταση.
Η Μεγάλη Βρετανία δε, πρέπει να κατανοήσει ότι δεν της ανήκουν τα γλυπτά διότι είναι μια τρίτη χώρα και δεν μπορεί ούτε να ισχυρισθεί ότι πρόκειται για λάφυρα πολέμου. Εξάλλου υπέρ της επιστροφής των γλυπτών σήμερα τάσσεται όλη η ανθρωπότητα και η πλειοψηφία των βρετανών πολιτών. Διότι τα γλυπτά του Παρθενώνα δεν αποτελούν ένα μεμονωμένο έργο τέχνης που θα μπορούσε να εκτεθεί σε οποιοδήποτε μουσείο. Είναι τμήματα ενός συνόλου, είναι μέλη μια οικογένειας, είναι μέρος μια ιστορίας. Η αφαίρεση κάποιων τμημάτων από τα αγάλματα και από τις γλυπτικές παραστάσεις του Παρθενώνα είναι σαν να σχίζουμε κάποιες σελίδες ή να αφαιρούμε κάποιες εικόνες από ένα πολύτιμο βιβλίο. Είναι σαν να καταργούμε το ρεφραίν από ένα όμορφο τραγούδι.
Τα έργα αυτά αν και ακρωτηριασμένα προκαλούν τον θαυμασμό και το ενδιαφέρον αναρίθμητων επισκεπτών της Ακρόπολης και του Βρετανικού Μουσείου. Ο μελετητής όμως δυσκολεύεται να σχηματίσει μια ολοκληρωμένη εικόνα για το τι διηγείται η κάθε παράσταση καθότι τα γλυπτά είναι μοιρασμένα, άλλα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης και άλλα στο Βρετανικό Μουσείο. Πρέπει να γνωρίζετε ότι σε όλον τον κόσμο έχουν συσταθεί 17 και πλέον επιτροπές για την επιστροφή των γλυπτών, εκ των οποίων οι δύο είναι στην Μεγάλη Βρετανία. Οι επιτροπές λοιπόν αυτές, διάφοροι φορείς, οργανώσεις και προσωπικότητες από όλο τον κόσμο πιέζουν όλο και περισσότερο τους υπεύθυνους του Βρετανικού Μουσείου.
Πρέπει όμως να βγει προς τα έξω και η φωνή η δική μας. Η φωνή του απλού Έλληνα. Η φωνή των νέων της Ελλάδας. Η φωνή η δική σας. Πρέπει η παγκόσμια κοινή γνώμη να πληροφορηθεί ότι ο ελληνικός λαός που στερήθηκε για δυο αιώνες το πιο σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής του κληρονομιάς ζητά επίμονα από τους Βρετανούς την επιστροφή αυτών των πολιτιστικών θησαυρών που είναι η ψυχή και η ταυτότητα των Ελλήνων.
Όσοι ακόμα δεν πείθονται ότι τα γλυπτά πρέπει να επιστραφούν στην Αθήνα, ας πάνε στην Ακρόπολη να αφουγκραστούν τα μάρμαρα. Ας πάνε να δούνε τις γυμνές όψεις των μαρμάρων από όπου πριονίστηκε η ζωφόρος. Ας αντικρίσουν τις κενές θέσεις των αετωμάτων, όπου ο Φειδίας κάτω από το βλέμμα το Περικλή τοποθέτησε αυτά τα αριστουργήματα των ελλήνων δημιουργών. Αν τολμούν ας κοιτάξουν στα μάτια τις Καρυάτιδες να δουν την μαρμαρωμένη θλίψη τους για την ξενιτεμένη αδερφή και ας ρωτήσουν τους χιλιάδες ταξιδιώτες από όλον τον κόσμο που καθημερινά επισκέπτονται την Ακρόπολη. Που θα προτιμούσαν να θαυμάζουν τα αριστουργήματα του Φειδία και των άλλων δημιουργών της ελληνικής αρχαιότητας, στην ηλιόλουστη πατρίδα τους την Αθήνα ή στο σκοτεινό τόπο εξορίας τους το Λονδίνο;
Η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη είχε πει: «Ελπίζω, πριν πεθάνω να δω τα μάρμαρα του Παρθενώνα στον τόπο μας. Αν όμως επιστρέψουν αφού πεθάνω, θα ξαναγεννηθώ». Εγώ αγαπητοί μου πιστεύω πως κάποια μέρα η Μελίνα θα ξαναγεννηθεί.
Τελειώνοντας θέλω να πω ότι ο Παρθενώνας με την κατασκευαστική του τελειότητα, την αρχιτεκτονική του, τον γλυπτό διάκοσμο και τις συμβολικές αξίες που εκπέμπει, διδάσκει στους επισκέπτες τέχνη και πολιτισμό. Αυτό το μνημείο που δεν έχει λαλιά, έχει πνεύμα για εμάς τους Έλληνες, καθώς όσοι το επισκέπτονται, και ενώ θαυμάζουν το μεγαλείο του και μαθαίνουν την ιστορία του, διδάσκονται και πατριωτισμό.
Αυτό πιστεύω ότι λείπει σήμερα από τους πολιτικούς μας και αμφιβάλλω αν οι μισοί από τους τριακόσιους έχουν ανέβει έστω και μια φορά επάνω στην Ακρόπολη.
Αν κάποιος που βρίσκεται σε ηγετική θέση , επισκεφτεί την Ακρόπολη και δει τα επιτεύγματα των προγόνων μας, δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί «εγώ τι πρέπει να κάνω για την χώρα μου;»
ΠΗΓΕΣ
Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑ ΝΕΩΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ, Εκδοτικός οίκος «ΜΕΛΙΣΣΑ»
Σάββας Κονταράτος, Μανόλης Κορρές, Άγγελος Δεληβοριάς, Φάνης Μαλλούχου – Tufallo, Στέλιος Λυδάκης, Χαράλαμπος Μπούρας, Δημήτρης Φιλιππίδης, Αλέξανδρος Αργυρίου
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΝΤΕΛΗ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, Μανόλης Κορρές
ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΔΟΜΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, Αναστ. Ορλάνδος
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΟΣ , Πίνακες 2 τόμοι, Αναστ. Ορλάνδος, εκδόσεις Αρχαιολογική Εταιρεία, 1976, 1977, 1978
Η ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, Μαρία Μπρούσκαρη
ΤΑ ΓΛΥΠΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, Άλκηστις Χωρέμη – Σπετσιέρη
ΑΚΡΟΠΟΛΗ, Γ. Παπαθανασόπουλου
Η ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ, Γεώργιος Δοντάς
Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ, Βιτώ Αγγελοπούλου
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ, Gisela Richter
ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, Τόμος 2β’, Μανόλης Κορρές
ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΟΨΗΣ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, Κώστας Ζάμπας
ΔΟΜΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, Νίκος Τογανίδης
ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, Μανόλης Ανδρόνικος
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, Επιστημονικές επιμορφωτικές διαλέξεις, Μανόλης Κορρές
ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, Δημήτρης Παπαστάμου
«ΑΝΘΕΜΙΟΝ», Τεύχος 19, Εκδόσεις μαθητών
«ΑΝΘΕΜΙΟΝ», Τεύχος 16, Βράβευση μαρμαροτεχνιτών
«ΑΝΘΕΜΙΟΝ», Τεύχος 20, Μουσείο Ακρόπολης.
