Πριν μπω στο κυρίως θέμα, που είναι η ΑΡΠΑΓΗ ΤΩΝ ΓΛΥΠΤΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ από τον λόρδο Έλγιν, θα σας μιλήσω για την ιστορία του Βράχου της Ακρόπολης. Για όσους από εσάς δεν πήγατε ποτέ στην Αθήνα, πρέπει να σας πω ότι πρόκειται για έναν πολύ μεγάλο λόφο, έναν τεράστιο βράχο που υψώνεται στο κέντρο της Αθήνας.
Ο Βράχος αυτός έχει μια πολύ μεγάλη ιστορία, καθώς εκεί επάνω, πριν χιλιάδες χρόνια από την γέννηση του Χριστού, δημιουργήθηκε ένας πολιτισμός που επηρέασε όλους τους λαούς της γης.
Ο Βράχος αυτός επιλέχτηκε από τους αρχαίους Έλληνες γιατί στην κορυφή του σχηματίζεται μια επίπεδη επιφάνεια, μια πολύ μεγάλη πλατεία που ήταν κατάλληλη για να κατοικήσουν. Είχε πηγές με πόσιμο νερό και οι πλαγιές του είναι απότομες, πράγμα που τους εξασφάλιζε προστασία από τους εχθρούς.
Όπως παρατηρούμε στην μακέτα του Μανόλη Κορρέ οι πρώτοι κάτοικοι της Ακρόπολης, οι πρόγονοι μας κατοικούσαν σε πήλινες καλύβες. Ασχολούνταν με την γεωργία, την κτηνοτροφία, το κυνήγι και όπως βλέπουμε στην μακέτα άρχισαν να κατασκευάζουν με πέτρες τα πρώτα οχυρά για να προστατεύονται από εχθρικές επιδρομές.
Καθώς περνούσαν τα χρόνια και οι αιώνες άρχισε να αυξάνεται ο πληθυσμός με αποτέλεσμα να επεκταθεί ο οικισμός στις πλαγιές της Ακρόπολης και στους γύρω μικρότερους λόφους όπου υπήρχαν και άφθονες σπηλιές. Τα πρώτα τους εργαλεία και τα πρώτα τους όπλα ήταν από πέτρες και από κόκκαλα ζώων. Όσο για τα οικιακά τους σκεύη, κατασκευάζονταν από πηλό τα οποία διακοσμούσαν με σχέδια και ζωγραφιές.
Έτσι σιγά-σιγά άρχισε εκεί να δημιουργείται ένας πολιτισμός και το 1500 π.Χ. στον χώρο αυτό κτίστηκε το πρώτο κτίριο για την κατοικία του άρχοντα, που πιθανολογείται να ήταν ο μυθικός Θησέας. Το κτίριο αυτό τον 7ο αιώνα μετατράπηκε σε ναό για την λατρεία της θεάς Αθηνάς. Είναι ο αρχαιότερος ναός επάνω στην Ακρόπολη ο οποίος όμως καταστράφηκε από τους Πέρσες το 480 π. Χ. Αν πάτε στην Ακρόπολη θα δείτε τα θεμέλια αυτού του ναού που σώζονται μέχρι σήμερα μπροστά από τις Καρυάτιδες του Ερέχθειου.
Στην θέση του σημερινού Παρθενώνα, στο κέντρο της Ακρόπολης υπάρχουν ευρήματα από τρεις αρχαιότερους ναούς. Ο πρώτος Παρθενώνας γνωστός ως ο Πρωταρχικός Παρθενώνας κτίσθηκε το 600 περίπου π.Χ. και διατηρήθηκε 80 χρόνια.
Γύρω στο 500 π. Χ. κατασκευάσθηκε στον ίδιο χώρο ένα τεράστιο συμπαγές βάθρο με σκοπό να κτιστεί εκεί ένας νέος κολοσσιαίος ναός. Οι εργασίες όμως αυτού του κολοσσιαίου κτίσματος διακόπηκαν νωρίς, γιατί άρχισε να εμφανίζεται ο Περσικός κίνδυνος.
Μετά την μάχη του Μαραθώνα το 490π.Χ. που λίγοι γενναίοι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες που ήταν ένας στρατός εξήντα χιλιάδων ανδρών, οι Αθηναίοι για να τιμήσουν την θεά Αθηνά για αυτή την μεγάλη τους νίκη άρχισαν να χτίζουν ένα καινούριο ναό στον οποίο για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε μάρμαρο από την Πεντέλη. Δυστυχώς όμως και αυτός ο ναός, που αναφέρεται ως Προπαρθενώνας δεν αποπερατώθηκε γιατί καταστράφηκε και αυτός κατά την οικοδόμηση του το 480 π.Χ. από τους Πέρσες που είχαν καταλάβει την Ακρόπολη. Στον ευρύτερο χώρο της Ακρόπολης υπάρχουν διάσπαρτα πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη του Προπαρθενώνα.
Ευρήματα του αρχαιότερου ναού που αναφέραμε και του Πρωταρχικού Παρθενώνα είναι εντοιχισμένα στο βόρειο τείχος της Ακρόπολης, άλλα δε περίτεχνα αρχιτεκτονικά στοιχεία και αγάλματα αυτών των κτιρίων εκτίθενται στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, όπου και οι πανέμορφες και παγκόσμιες γνωστές κόρες.
Το συμπαγές βάθρο που είχε κατασκευαστεί είναι ορατό και σήμερα καθώς σε πολλά σημεία εξέχει από τα θεμέλια του Παρθενώνα, τα δε μάρμαρα του Προπαρθενώνα, άλλα έχουν ενσωματωθεί στο τείχος πίσω από το Ερέχθειο και άλλα έχουν χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση του σημερινού Παρθενώνα όπως θα δούμε στην συνέχεια.
Τριάντα χρόνια μετά την καταστροφή που επέφεραν οι Πέρσες στην Ακρόπολη, ο Περικλής που ήταν ένας πολύ άξιος πολιτικός (την εποχή εκείνη υπήρχαν και άξιοι πολιτικοί) αφού εδραίωσε την δημοκρατία και την ευημερία στον λαό του, άρχισε να κτίζει έναν μεγαλοπρεπή ναό, τον Παρθενώνα που γνωρίζουμε σήμερα. Επέλεξε τους πιο ικανούς αρχιτέκτονες της εποχής εκείνης, Ικτίνο και Καλλικράτη, που όπως αποδεικνύεται μετά από 2500 χρόνια είναι οι κορυφαίοι αρχιτέκτονες όλων των εποχών. Ο φίλος του και στενός συνεργάτης του o Φειδίας, ήταν ο φωτισμένος γλύπτης, ο μεγάλος δημιουργός που σχεδίασε και σμίλεψε μαζί με τους άξιους μαθητές του όλα τα γλυπτά μέρη του Παρθενώνα. Οι οικοδομικές εργασίες του ναού αποπερατώθηκαν το 438π.Χ. σε εννέα μόλις χρόνια και άλλα έξι χρόνια χρειάστηκαν για να ολοκληρωθεί ο γλυπτός διάκοσμος.
Όλοι οι μελετητές, ερευνητές, ιστορικοί, τεχνικοί που ασχολήθηκαν με την μελέτη του μνημείου εκφράστηκαν με θαυμασμό που σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα και με τα πρωτόγονα μέσα της εποχής εκείνης κτίστηκε ο Παρθενώνας. Τα γλυπτά του Παρθενώνα σμιλεύτηκαν σε Πεντελικό μάρμαρο. Εργάστηκαν περίπου πενήντα Έλληνες γλύπτες, κάτω από την φωτεινή καθοδήγηση του Φειδία. Οι πιο ικανοί, γνωστοί και από άλλα έργα τους, είναι ο Μύρων, ο Καλλίμαχος, ο Αλκαμένης, ο Αγοράκριτος και άλλοι άξιοι καλλιτέχνες. Το έργο τους έγινε αντικείμενο μελέτης από μελετητές και ιστορικούς σε όλες της εποχές και αποτέλεσε ένα μεγάλο σχολείο για τους καλλιτέχνες όλου του κόσμου.
Ο Παρθενώνας θεωρείται το τελειότερο επίτευγμα ανθρώπινης δημιουργίας, όπου με απόλυτη αρμονία συνυπάρχουν η φύση και ο άνθρωπος και δεν είναι έργο ενός ανθρώπου. Είναι ένα έργο συλλογικό, όπου υπήρξαν μικροί και μεγάλοι δημιουργοί σε μία ευτυχή συγκυρία, που όλοι από τον Φειδία μέχρι και τον τελευταίο λατόμο και μεταφορέα μαρμάρων έδωσαν τον καλύτερο τους εαυτό για να επιτευχθεί αυτό το αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό θαύμα.
Το 438π.Χ. άρχισαν να κτίζονται τα Προπύλαια με αρχιτέκτονα τον Μνησικλή. Οι εργασίες σταμάτησαν το 432π.Χ. πριν αποπερατωθεί τελείως το κτίριο εξαιτίας του πελοποννησιακού πολέμου.
Μόλις περάσει κάποιος τα Προπύλαια και αντικρίσει τον Παρθενώνα, που δεσπόζει στον χώρο της Ακρόπολης, δεν μπορεί να μην στρέψει το βλέμμα του αριστερά όπου θα αντικρίσει το Ερέχθειο. Το Ερεχθείο είναι παγκοσμίως γνωστό για της 6 περίφημες Καρυάτιδες, τις έξι κόρες των Αθηνών που από το 1803 μ.Χ. παρέμειναν πέντε, διότι η μία υπέπεσε στις αρπακτικές ορέξεις του λόρδου Έλγιν και σήμερα εκτίθεται στο Βρετανικό μουσείο. Το Ερέχθειο άρχισε να κτίζεται το 421 π.Χ., λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Περικλή και αποπερατώθηκε το 406 π.Χ.
Την περίοδο της ειρήνης του πελοποννησιακού πολέμου το 421-415π.Χ. κτίστηκε ο ναός της Απτέρου Νίκης με αρχιτέκτονα τον Καλλικράτη. Παρά του ότι είναι το πιο μικρό μνημείο του Ιερού Βράχου έχει χαρακτηριστεί ως το στολίδι της δυτικής όψης του βράχου της Ακρόπολης.
Δυστυχώς αυτά τα υπέροχα μνημεία της Ακρόπολης που λάμπρυναν τον παγκόσμιο πολιτισμό, υπέστησαν ανεπανόρθωτες καταστροφές σε διάφορες εποχές και από διάφορες αιτίες.
Όσον αφορά τον Παρθενώνα, οι τρεις μεγαλύτερες καταστροφές που είχαν σαν αποτέλεσμα να μετατραπεί αυτό το αριστούργημα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα είναι οι εξής:
Το 267 μ.Χ. κατά την επιδρομή των Ερούλων, τα μνημεία της Ακρόπολης υπέστησαν λεηλασίες και εμπρησμούς. Μία μεγάλη πυρκαγιά στον Παρθενώνα, προκάλεσε την κατάρρευση της εσωτερικής κιονοστοιχίας, ενός τμήματος της στέγης και την καταστροφή του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς. Αργότερα το άγαλμα αυτό αντικαταστάθηκε με ένα νεότερο, μειωμένης καλλιτεχνικής αξίας, που δεν θα μπορούσε να συγκριθεί με το ανεπανάληπτο έργο του Φειδία.
Κατά τον τουρκοενετικό πόλεμο η 26η Σεπτεμβρίου 1687 μ.Χ. υπήρξε μία οδυνηρή ημέρα για τον Παρθενώνα. Καθώς είχε μετατραπεί σε αποθήκη πυρομαχικών από τους Οθωμανούς, δέχτηκε μία βόμβα από το πυροβολικό του Μοροζίνι, η οποία αφού διαπέρασε την στέγη προκάλεσε μία τρομακτική έκρηξη με αποτέλεσμα τον διαμελισμό του τελειότερου μνημείου που δημιούργησε ποτέ ο άνθρωπος.
Εκατόν δεκαπέντε χρόνια περίπου μετά την ανατίναξη, πολλά από τα γλυπτά του Παρθενώνα, αν και ακρωτηριασμένα διατηρούσαν την δύναμη να εμπνέουν τους νέους καλλιτέχνες και προκαλούσαν το θαυμασμό των ξένων περιηγητών. Θα μπορούσαμε και σήμερα να θαυμάζουμε αυτά τα αριστουργήματα των Ελλήνων δημιουργών έστω και σ’ αυτήν την κατάσταση που περιήλθαν μετά τον βομβαρδισμό του Μοροζινι, αν δεν “κατέφθανε” στην Αθήνα το 1801 ο λόρδος Έλγιν, οποίος έγινε παγκοσμίως γνωστός για τις βάρβαρες και ανέντιμες πράξεις του εις βάρος του μνημείου και της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.
Ως πρεσβευτής στην Κων/πολη, κατόρθωσε να προμηθευτεί από τους Οθωμανούς το περιβόητο φιρμάνι που του επέτρεπε να σχεδιάσει και να αντιγράψει τα γλυπτά του Παρθενώνα. Έχοντας λοιπόν την ελευθερία κινήσεων στην Ακρόπολη εγκατέστησε μία ομάδα «καλλιτεχνών» οι οποίοι άρχισαν να τεμαχίζουν και να κατεδαφίζουν ότι πιο ιερό και αξιοθαύμαστο εναπόθεσαν με σοφία στον ναό της Αθηνάς τα θεϊκά χέρια των ελλήνων δημιουργών.
Χρησιμοποιώντας λοστούς και πριόνια, οι άνθρωποι του Έλγιν αφήρεσαν με βίαιο και άγαρμπο τρόπο 17 μορφές από τα αετώματα, 15 μετώπες, 56 πλάκες από την ζωφόρο και επί πλέον πήραν ένα σπόνδυλο και ένα κιονόκρανο από την βόρεια κιονοστοιχία του μνημείου.
Η αρπακτικότητα όμως του Έλγιν δεν περιορίστηκε μόνο στον Παρθενώνα. Άρπαξε μία Καρυάτιδα και έναν Ιωνικό κίονα από το Ερεχθείο στερώντας το μνημείο από βασικά δομικά και διακοσμητικά στοιχεία. Όλα αυτά μαζί με τέσσερις πλάκες από την ζωφόρο του ναού της Αθηνάς Νίκης, και ένα κιονόκρανο από τα Προπύλαια, σήμερα βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο μακριά από τα μνημεία και τις θέσεις που είχαν επιλέξει οι φωτισμένοι Έλληνες γλύπτες.
Φανταστείτε αυτοί οι δημιουργοί, αυτοί οι ημίθεοι που σμίλεψαν τα πεντελικά μάρμαρα να γνώριζαν την τύχη των έργων τους. Έργα για τα οποία έχουν γραφτεί ύμνοι, αριστουργήματα που θαύμασε όλη η ανθρωπότητα, ο λόρδος Έλγιν δεν δίστασε να τα βεβηλώσει και να τα αποσπάσει από το μνημείο για να διακοσμήσει την έπαυλη του στην Σκοτία.
Κατά την αποξήλωση των μετωπών, της ζωφόρου και των αγαλμάτων από τα αετώματα προκλήθηκαν πολλές ζημιές στα γειτονικά τμήματα.
Οι περιγραφές και οι αφηγήσεις Βρετανών περιηγητών που ήταν παρόντες στην αρπαγή των γλυπτών, φωτογραφίζουν την βαρβαρότητα και την αγαρμποσύνη των «ανθρώπων» του Έλγιν.
Ο Έντουαρντ Ντόνγουελ έγραψε: «……Δοκίμασα τη λύπη και την ταπείνωση να παραστώ ενώ ο Παρθενώνας γυμνώνονταν από τα λαμπρότερα γλυπτά. Μερικά δε από αυτά ρίχνονταν καταγής από ύψος 12 μέτρων. Στρέφαμε με αποτροπιασμό το πρόσωπο μας να μην δούμε αυτές της βέβηλες πράξεις που κατέστρεφαν ότι παρήγγειλε η υψηλή διάνοια του Περικλή και ότι εκτέλεσε η μεγαλοφυΐα του Φειδία».
Ο καθηγητής Έντουαρτ Ντανιέλ Κλάρκ περιέγραψε τη σκηνή απόσπασης μίας μετώπης, η οποία ξέφυγε από τα χέρια των εργατών και κομματιάστηκε πέφτοντας επάνω στα μαρμάρινα σκαλοπάτια του Παρθενώνα: «…είδαμε με θλίψη το κενό που δημιουργήθηκε από την αφαίρεση της μετώπης. Όλοι οι ηγεμόνες όσα μέσα και πλούτη και αν διαθέτουν δε θα μπορέσουν ποτέ να αποκαταστήσουν αυτήν την ζημιά».
Συγκλονιστική είναι και η αφήγηση ενός άλλου Βρετανού, του διάσημου αρχιτέκτονα Ρόμπερτ Σμίρκ που παρακολουθούσε τους ανθρώπους του λόρδου Έλγιν να αποξηλώνουν με βίαιο και άγαρμπο τρόπο τις πλάκες της ζωφόρου: «ενοχλήθηκα ιδιαίτερα όταν έβλεπα τους εργάτες του Έλγιν να μετακινούν με λοστούς τα μάρμαρα των τοίχων για να αφαιρέσουν ανάγλυφες πλάκες της ζωφόρου. Οι πέτρες που έπεφταν στο δάπεδο του Παρθενώνα τράνταζαν όλο το έδαφος με ένα βαθύ κενό ήχο που έμοιαζε σαν σπασμωδικό μουγκρητό του πληγωμένου πνεύματος του ναού».
Την περίοδο που ο Λόρδος Έλγιν είχε επιδοθεί στο καταστροφικό του έργο στην Ακρόπολη, οι αντιδράσεις από ελληνικής πλευράς εκδηλώθηκαν από την πρώτη στιγμή. Περιορίστηκαν όμως σε μορφή βουβού παραπόνου και αβάσταχτου πόνου, καθώς οι σκλαβωμένοι Έλληνες ένοιωθαν πιο έντονη την τυραννία των Οθωμανών που δεν τους επέτρεπε να εμποδίσουν τον Έλγιν στην λεηλασία των μνημείων.
Ο Αθανάσιος Ψαλλίδας από τα Γιάννενα είπε σε έναν Βρετανό περιηγητή: «Εσείς οι άγγλοι, που παίρνετε τα έργα των προγόνων μας, να τα φυλάξετε καλά, γιατί κάποτε εμείς οι Έλληνες θα έρθουμε να τα ζητήσουμε».
Στο ημερολόγιο της η Μαίρη Έλγιν, γυναίκα του λόρδου στις 15 Απριλίου 1802, γράφει πως ένας Έλληνας εργάτης της είπε ότι καθώς αποξήλωναν τα αγάλματα τα άκουσε να βγάζουν πονεμένες φωνές και στις 30 Απριλίου αναφέρει και πάλι πως μαζί με έναν άλλον Έλληνα εργάτη φυγάδεψαν κρυφά από τον Έλγιν μία κεφαλή ενός αγάλματος και την έκρυψαν στην Πάρνηθα. Το γεγονός αυτό το αναφέρει πολλές φορές στο ημερολόγιο της, θεωρώντας ότι ήταν γι’ αυτήν η μοναδική καλή πράξη στην ζωή της.
Βλέπουμε λοιπόν την αντίδραση των σκλαβωμένων Ελλήνων, βλέπουμε όμως πως, και η γυναίκα του Έλγιν αντέδρασε με τον δικό της τρόπο στην λεηλασία των μνημείων της Ακρόπολης.
Τις βέβηλες αυτές πράξεις του Έλγιν σήμερα η Βρετανία τις θεωρεί «γενναίες πράξεις» και τις εκθέτει με υπερηφάνεια στο Βρετανικό μουσείο, αδιαφορώντας για την κατακραυγή ολόκληρου του κόσμου και της πλειοψηφίας των Βρετανών πολιτών.
Η πλειοψηφία των βρετανών ήταν πάντα αντίθετη με τον τρόπο που αποκτήθηκαν αυτοί οι θησαυροί και ξέσπασε μεγάλη θύελλα αντιδράσεων από την πρώτη στιγμή που τα γλυπτά έφτασαν στο Λονδίνο. Επίσημα πρόσωπα εξέφρασαν την λύπη τους που ένας Άγγλος σε αξιοσέβαστη θέση και εκπρόσωπος του στέμματος προέβη σε αυτές τις αποτρόπαιες πράξεις.
Την μεγαλύτερη όμως αντίδραση προκάλεσε ένας άλλος λόρδος της Αγγλίας, ο φιλέλληνας Λόρδος Μπάυρον που με την ποιητική του φωνή μαστιγώνει με ανελέητη γλώσσα τις βάρβαρες πράξεις του Έλγιν εις βάρος της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός σκλαβωμένου λαού που κάποτε ένδοξος και ελεύθερος υπήρξε. Σε ένα ποίημα του έγραψε «Τυφλά είναι τα μάτια που δεν δακρύζουν βλέποντας τη λεηλασία των ιερών από βέβηλα χέρια Εγγλέζων…»
«…Καταραμένη νάναι η ώρα που ξεχύθηκαν από το νησί τους για να γκρεμίσουν τα ιερά που φθονεροί καιροί σεβάστηκαν και τύραννοι άφησαν όρθια…».
«Ελάτε λοιπόν εσείς οι κλέφτες ελεεινοί να συλήσετε ό,τι απόμεινε στον μαραμένο τόπο και ό,τι οι προσκυνητές ζητούν να δουν…».
Στο ποίημα του «η Κατάρα της Αθηνάς», ο Μπάιρον βλέπει τον εαυτό του ανάμεσα στα χαλάσματα του Παρθενώνα. Καθώς καταμετρά τα ερείπια, παρουσιάζεται μπροστά του η ίδια η Αθηνά με πληγωμένη την πανοπλία και σπασμένο το δόρυ:
«Θνητέ, αυτό το ύφος της ντροπής δείχνει ότι είσαι Βρετανός. Κάποτε όνομα τιμώμενο, πρώτο ανάμεσα στους δυνατούς ηγήτορες της ελευθερίας. Τώρα είσαι ολιγότερο τιμώμενος. Γύρω σου κοίτα, κοίτα καλά τούτον τον άδειο βεβηλωμένο ναό. Μέτρα ξανά τα λεηλατημένα με τη βία ερείπια. Ηγέτης των εχθρών σου η Παλλάδα θε να είναι».
Στην συνέχεια ο Μπάιρον τολμά να δώσει μία απάντηση στο ξέσπασμα της Αθηνάς: «Μην κατηγορείς την Αγγλία γι’ αυτήν την τρομερή πράξη. Η Αγγλία τον αποκηρύσσει διότι είναι Σκότος και σ’ αυτήν την χώρα η Θεά της Σοφίας ποτέ δεν μπόρεσε να βασιλέψει». «…Ας είναι καταραμένη η ώρα που έστειλε αυτόν τον τιποτένιο σ’ αυτόν τον αγιασμένο τόπο…».
Από το 1816 που τα γλυπτά της Ακρόπολης πουλήθηκαν από τον Έλγιν στο Βρετανικό Μουσείο έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα αμέτρητες αντιδράσεις, διαμαρτυρίες, ψηφίσματα και προτάσεις για την επιστροφή των γλυπτών στην χώρα και στον λαό που τα δημιούργησε. Τα κείμενα και τα ποιήματα που έχουν γραφεί συγκινούν κάθε πολιτισμένο άνθρωπο. Θα αναφερθώ επιγραμματικά σε μερικά μόνο από αυτά γιατί είναι τόσα πολλά που θα έπρεπε να μιλάμε ώρες ατελείωτες.
Ο Βρετανός Ρότζερ Κάσιμεντ σε ένα ποίημα του όπου ξεχειλίζει το συναίσθημα λέει: «Δώστε πίσω τα μάρμαρα. Αφήστε τα να ξαγρυπνούν εκεί όπου η τέχνη στέκει άγρυπνη πάνω από τον τάφο του Φειδία…».
Ένας άλλος ποιητής, ο Τόμας Χάρντι, σε ένα ποίημα του παρουσιάζει τα αγάλματα να μιλούν μεταξύ τους. «Ω! Τι θλίψη εμείς οι θεοί που πουληθήκαμε για το χρυσάφι των Βορείων και βρεθήκαμε σε τούτη την ανήλιαγη αίθουσα όπου του ήλιου το φως αρνείται να έρθει και η γλυκιά αυγή φτάνει παγωμένη…».
Για την κλεμμένη Καρυάτιδα, την ξενιτεμένη Κόρη των Αθηνών, που αποχωρίστηκε από της πέντε αδερφές της, υπάρχουν συγκλονιστικές αφηγήσεις, ποιήματα και προτάσεις για την επιστροφή της.
Στον «Θρήνο της Καρυάτιδας» ο Βρετανός συγγραφέας North Daglas γράφει πως ο υπηρέτης του Διοικητή της Ακρόπολης τον επιβεβαίωσε ότι οι πέντε Καρυάτιδες που έχασαν την αδερφή τους τα βράδια εξέφραζαν την λύπη τους με θλιβερούς αναστεναγμούς και όταν άκουγε αυτό το παράπονο ένοιωθε τόση συγκίνηση που αναγκαζόταν να απομακρυνθεί.
Άλλη μία αναφορά στην Καρυάτιδα μας πληροφορεί ότι, όταν απομακρύνθηκε από το Ερεχθείο, ολόκληρη η πόλη αντηχούσε από πονεμένους αναστεναγμούς και θρήνους καθώς οι άλλες πέντε Καρυάτιδες θρηνούσαν για την αρπαγή της αδερφής τους.
Για την ξενιτεμένη κόρη των Αθηνών έχουμε και δυο συγκλονιστικά ποιήματα, από τον Κωστή Παλαμά και της Κική Δημουλά.
Το 1927 ο Ιωάννης Γεννάδιος επαναφέρει το θέμα της επιστροφής της Καρυάτιδας στην διοίκηση του Βρετανικού Μουσείου. Στην απάντηση μεταξύ άλλων αναφέρονται τα εξής: «αν η Καρυάτιδα επιστραφεί θα καταστραφεί, ενώ στο Βρετανικό Μουσείο είναι ασφαλής». Το πόσο ασφαλής είναι σήμερα η Καρυάτιδα το διαπίστωσα ο ίδιος κατά την δεύτερη επίσκεψη μου στο Βρετανικό Μουσείο το 2002.
Μετά από τόσα που έχω διαβάσει για την Καρυάτιδα, φανταστείτε τον ψυχισμό μου και την συγκίνηση μου όταν διαβαίνοντας κάτι στενούς διαδρόμους στο Βρετανικό Μουσείο πήγαινα να συναντήσω την ξενιτεμένη αδερφή μας. Φανταστείτε τη θλίψη που ένοιωσα όταν την βρήκα επιτέλους καταχωνιασμένη σε ένα τελείως ακατάλληλο χώρο, σε ένα πραγματικό κελί. Φορτωμένη με ένα τσιμεντένιο δοκάρι στο κεφάλι, δύο αιώνες τώρα, στηρίζει ένα πατάρι του Βρετανικού Μουσείου. Φανταστείτε την οργή και την αγανάκτηση μου όταν αντίκρισα μία παρέα επισκεπτών να περιμένουν στην σειρά για να γαντζωθούν επάνω στις εύθραυστες πτυχώσεις του ενδύματος της, να την αγκαλιάσουν και να φωτογραφηθούν μαζί της.
Τρεις ώρες έκανα συντροφιά στην Καρυάτιδα και όσο ήμουνα κοντά της έκανα χρέη φύλακα και δεν άφηνα κανέναν να την πλησιάσει. Το δικό μου χάδι το δέχτηκε με ανακούφιση, γιατί ήταν ένα χάδι αδελφικό. Ένα χάδι Ελληνικό!!!
Ξαφνικά άκουσα παιδικές φωνές, γνώριμες φωνές. Ήταν μία ομάδα από ένα ελληνικό σχολείο. Καθώς πλησίαζαν τα άκουσα να σιγοψιθυρίζουν: “Τα μάρμαρα μας. Μας τα κλεψαν”. Μόλις αντίκρισαν την Καρυάτιδα αναφώνησαν όλα μαζί: “αχ, η Καρυάτιδα! αχ, η Καρυάτιδα!”. Τα κάλεσα κοντά μου και τα παρότρυνα να δώσουν και αυτά ένα χάδι στην ξενιτεμένη Κόρη των Αθηνών. Ένα χάδι αδελφικό, ένα χάδι ελληνικό.
Αγαπητά μου παιδιά οι κλεμμένοι πολιτιστικοί μας θησαυροί όσα έχουν υποστεί κατά την αποξήλωση τους και την μεταφορά τους στην Αγγλία, άλλα τόσα έχουν υποστεί μέσα στο Βρετανικό Μουσείο. Αρχικά χρησιμοποιήθηκαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς και για την κατασκευή γύψινων αντιγράφων. Γνωρίζω πολύ καλά ότι για να κατασκευάσεις ένα αντίγραφο πρέπει να μετακινήσεις και να ανατρέψεις το πρωτότυπο πολλές φορές. Αν μπορείτε να φανταστείτε τις απαράδεκτες αυτές σκηνές, καθώς τα αριστουργήματα του Φειδία, του Μύρωνα, του Αλκαμένη, μετακινούνταν σαν άψυχοι και απρόσωποι όγκοι από τα χέρια των εργατών του Βρετανικού Μουσείου.
Πιστεύω ότι θα έχετε ακούσει για το σκάνδαλο που έτριψαν τα γλυπτά με μεταλλικές βούρτσες. Αυτή η απαράδεκτη ενέργεια είχε σαν αποτέλεσμα να εξαφανιστούν τα ίχνη της σμίλης του Φειδία. Παρόμοια περιστατικά ασέβειας και κακομεταχείρισης των γλυπτών της Ακρόπολης συμβαίνουν και σήμερα. Όταν οι αίθουσες ενοικιάζονται για δεξιώσεις, ποιος φύλακας θα τολμούσε να κάνει μία παρατήρηση στους επίσημα καλεσμένους και σ’ αυτούς που πληρώνουν για να κάνουν επιδείξεις μόδας;
Αυτά τα απαράδεκτα γεγονότα που βλέπουμε πολύ τακτικά να δημοσιεύονται στον Τύπο έχουν ευαισθητοποιήσει και την παγκόσμια κοινή γνώμη. Η παρουσία της Μελίνας Μερκούρη στην συνάντηση των υπουργών πολιτισμού της UNESCO το 1983 στο Μεξικό, έθεσε το εφαλτήριο της επιστροφής των γλυπτών. Μεταξύ άλλων ανέφερε τα εξής: «…ζητούμε την αποκατάσταση ενός μοναδικού μνημείου, ξεχωριστού συμβόλου ενός πολιτισμού. Πιστεύω ότι ήρθε ο καιρός τα Μάρμαρα του Παρθενώνα να γυρίσουν πίσω στο γαλάζιο ουρανό της Αττικής, στο φυσικό τους χώρο, εκεί που αποτελούν δομικό και λειτουργικό μέρος ενός μοναδικού συνόλου…».
Και συνεχίζοντας η Μελίνα Μερκούρη είπε:«…δεν υπάρχουν Ελγίνεια μάρμαρα. Υπάρχουν τα μάρμαρα του Παρθενώνα, όπως υπάρχει ο Δαβίδ του Μιχαήλ Αγγέλου, η Μόνα Λίζα του Νταβίντσι». Και όπως θα έλεγα και εγώ η Νίκη της Σαμοθράκης, ο Ερμής του Πραξιτέλη και η Αφροδίτη της Μύλου.
Ο Μανόλης Ανδρόνικος τα αποκαλούσε Παρθενώνεια γλυπτά. Διότι τα έργα τέχνης, αγαπητά μου παιδιά, παίρνουν το όνομα του δημιουργού ή το όνομα του μνημείου για το οποίο δημιουργήθηκαν. Είναι λοιπόν τα γλυπτά του Παρθενώνα, του Ερεχθείου, τα γλυπτά του Ναού της Αθήνας Νίκης. Είναι τα γλυπτά του Φειδία, του Αλκαμένη, του Καλλίμαχου, του Αγοράκριτου, του Μύρωνα και των άλλων δημιουργών της ελληνικής αρχαιότητας. Δεν είναι τα γλυπτά του Έλγιν. Δεν επιτρέπεται τουλάχιστον εμείς οι Έλληνες να εκτελούμε την εντολή ενός ανέντιμου λόρδου, που ως γνωστό όταν τα πούλησε στο Βρετανικό Μουσείο έθεσε σαν όρο αυτά τα έργα τέχνης να φέρουν το όνομα του. Δεν επιτρέπεται να τα αποκαλούμε Ελγίνεια και να τιμούμε έτσι αυτόν που βεβήλωσε και λεηλάτησε τα μνημεία της χώρας μας.
Όσοι ακόμα δεν πείθονται ότι τα γλυπτά πρέπει να επιστραφούν στην Αθήνα, ας πάνε στην Ακρόπολη να αφουγκραστούν τα μάρμαρα. Ας πάνε να δούνε τις γυμνές όψεις των μαρμάρων από όπου πριονίστηκε η ζωφόρος. Ας αντικρίσουν τις κενές θέσεις των αετωμάτων, όπου ο Φειδίας κάτω από το βλέμμα το Περικλή τοποθέτησε αυτά τα αριστουργήματα των ελλήνων δημιουργών. Αν τολμούν ας κοιτάξουν στα μάτια τις Καρυάτιδες να δουν την μαρμαρωμένη θλίψη τους για την ξενιτεμένη αδερφή και ας ρωτήσουν τους χιλιάδες ταξιδιώτες από όλον τον κόσμο που καθημερινά επισκέπτονται την Ακρόπολη. Που θα προτιμούσαν να θαυμάζουν τα αριστουργήματα του Φειδία και των άλλων δημιουργών της ελληνικής αρχαιότητας, στην ηλιόλουστη πατρίδα τους την Αθήνα ή στο σκοτεινό τόπο εξορίας τους το Λονδίνο;
Η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη είχε πει: «Ελπίζω, πριν πεθάνω να δω τα μάρμαρα του Παρθενώνα στον τόπο μας. Αν όμως επιστρέψουν αφού πεθάνω, θα ξαναγεννηθώ». Εγώ αγαπητοί μου πιστεύω πως κάποια μέρα η Μελίνα θα ξαναγεννηθεί. Ήρθε πλέον ο καιρός το όραμα της Μελίνας να γίνει πραγματικότητα. Ένα όραμα που εκφράζει όλο τον ελληνικό λαό και την παγκόσμια κοινή γνώμη. Οι επιτροπές που έχουν συσταθεί σε πολλές χώρες, διάφοροι φορείς, οργανώσεις και προσωπικότητες απ’ όλον τον κόσμο πιέζουν όλο και περισσότερο τους υπεύθυνους του Βρετανικού Μουσείου.
Πρέπει όμως να βγει προς τα έξω και η φωνή η δική μας. Η φωνή του απλού Έλληνα. Η φωνή των νέων της Ελλάδας. Η φωνή η δική σας. Πρέπει η παγκόσμια κοινή γνώμη να πληροφορηθεί ότι ο ελληνικός λαός που στερήθηκε για δυο αιώνες το πιο σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής του κληρονομιάς ζητά επίμονα από τους Βρετανούς την επιστροφή αυτών των πολιτιστικών θησαυρών που είναι η ψυχή και η ταυτότητα των Ελλήνων.
Ε.Φ.
